Uzbekiston respublikasi

Musiqa. XVI-XIX asrning birinchi yarmida musiqiy h’aёt asosan poytaxt va yirik shah’arlarda jonlandi. Moh’ir musiqachilar xuddi avvalgi davrlardagi kabi h’ukmdorlar saroyida twplangan. Wtmish ananalariga sadoqat, vorisiylik, moh’irona ijrochilik sanati tufayli Buxoro va Samarqand Wrta Sharqning musiqa markazlariga aylandi.
XVI asr boshida Xurosonning, Hirot va boshqa shah’arlaridan Movarounnah’rga kwplab musiqachilar keldi. Buxoroga Husayn Udiy, G’ulom Shodi va boshqa atoqli qwshiqchilar, sozandalar, musiqa nazariёtchilari kwchib keldi. Bu malum darajada mah’alliy musiqa-ijrochilik va musiqiy-nazariy faoliyatning jonlanishiga olib keladi. XVI-XVIII asrda maqom janri taraqqiy etdi. XVIII asr wrtasida Buxoro (tojikcha-wzbekcha) Shashmaqomi shakllandi.
Movarounnah’r musiqachilari Hindiston, Turkiya, Eron, Afg’oniston, Xitoy, Rusiya davlati bilan musiqiy aloqalar wrnatganlar. Ushbu mamlakatlarning musiqachilari va shoirlari ijodi Wrta Osiё shah’arlarining musiqiy h’aёtini qandaydir manoda boyitishga xizmat qildi.
Bu davrning musiqiy h’aёtida Najmiddin Kavkabiy, Jafar Qonuniy, Ali Dwst Nayi, Hofiz Mah’mud, Hofiz Miraklar mashh’ur bwlishgan. Xususan, Najmiddin Kavkabiy musiqashunos, shoir, bastakor bwlib, musiqa ilmi va amaliёtining turli masalalariga doir ilmiy qismlar ёzgan. “Risolai musiqiy” asarida ilmi musiqiy, wn ikki maqom tizimiga oid nazariy tushunchalar berib, turli zarb-usullarining nomini keltirib tariflagan, kuyning amaliёtidagi xillari h’aqida malumot bergan. Kavkabiy maqomlarni kecha-kunduzning qaysi soatlarida ijro etilishi va h’ar xil ruh’iy h’alovatdagi kishilarga tasiri masalalarini baёn etgan. Ayniqsa Darvish Ali Changiy shuh’rat qozongan. Uning “Risolayi musiqiy” asarlarida XV asr oxiri – XVII asr boshida Movarounnah’rda yashagan, ijod etgan ijrochilar, bastakorlar h’aqida batafsil malumot twplangan.
Shunday qilib XVI-XIX asr birinchi yarmida ijtimoiy-iqtisodiy h’aёtning rivojlanishi bir muncha susaygan bwlsada, Movarounnah’r ah’olisining madaniy darajasi nisbatan yuqoriligicha qolgan.
Teatr. XVI-XVIII asrlarda masxarabozlik teatri nafaqat poytaxt shah’arlar – Buxoro, Xiva, Qwqonda, balki boshqa shah’arlarda h’am faoliyat olib borgan. Turli xonliklardagi teatr guruh’lari bir-biridan ijro usuli, mah’orati, repertuari va taqdim etish shakllari bilan farq qilishgan.
Buxoro voh’asida XVIII-XIX asrlarda Sayfulla masxara, Zokir masxara, Ergash masxara va boshqalar wz spektakllari bilan tomosha kwrsatganlar.
Qwqon xonligida XVIII asr boshida qiziqchilik teatri faoliyat yuritgan. Muh’ammad Solih’ Bidiёrshum kwplab og’zaki pesalar ijro etgan. Bidiёrshum truppasida 30 dan ortiq aktёrlar, qiziqchilar (Bah’rom qiziq, Mwmin qiziq, Davlatёr qiziq va boshqalar) bwlgan. Ular shaxarning Chorsu maydonida, bazan xon saroyida qiziqchilik qilganlar.
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Wrta Osiёda qwg’irchoq teatri keng tarqalgan. Uning “Qwl qwg’irchog’i”, “Chodir xaёl” kabi turlari bwlgan. Ularning h’ar ikkisida bittadan asosiy pesa – Polvon kachal (“Qwl qwg’irchoq”) va “Sarkardalar” – “Amaldorlar” (“Chodir xaёl”) bwlgan. XIX asrda Wzbekiston h’ududida Shosolih’, G’afur, Xalfarang (Qwqon), Orifjon qwg’irchoqboz, Azim burun, Doniёr (Toshkent), Jwra Qayroq, Hamro qwg’irchoq boz (Samarqand), Sharif Sayёh’, Qori xoji (Buxoro) va boshqa usta-qwg’irchoqbozlar wz maktablarini yaratganlar.
Bu davrda raqs sanati h’am yuksak rivojlangan. Xalq-raqs sanatining Farg’ona maktabi wz tarkibiga quyidagi raqs turlari va guruh’larini olgan: “Katta wyin”, “Xonaki wyin”, “Yalla” va boshqalar. Shulardan “Katta wyin” murakkab raqs kompozitsiyasiga ega bwlib, 60 usuldan tashkil topgan.
Xorazmda “Maqom wyin”, “Lazgi”, “Qayroq wyin”, “Yalla” va boshqa raqs turlari tarqalgan.
Buxoroda raqs maktabi ettita katta va kichik shakllardan tashkil topgan: “Maqom wyin”, “Qayroq wyin”, “Xonaki wyin”, “Zang bozi”, “Yalla” va boshqalar.
XVI-XIX asrning birinchi yarmida sayёr tsirk artistlari – dorbozlar, akrobatlar, kwzboylag’ichlar, jonglёrlar, h’ayvon wrgatuvchilar va boshqalar shah’ar va qishloqlar maydonlarida tomosha kwrsatib wzlarining mah’oratlarini namoyish etishgan.
XVIII asr oxiri - XIX asr boshida Wrta Osiё xonliklarida ananaviy teatr faoliyatida wziga xos uslubiy kwrinishlar paydo bwldi. Buxoro amirligida, masalan, masxaraboz, qwg’irchoqboz, raqqos va boshqalarning uyushmalari vujudga keldi, bu wz navbatida ularning reperturarlari boyishga va ijrochilik mah’oratining oshishiga olib bordi. Xorazm ananaviy teatrida 2 turkum tomoshalar - “Twqma” va “Xatarli” wyin yaxshi shakllandi. Farg’ona va Toshkentda qiziqchilik va askiya taraqqiy etib, swz sanatiga aloh’ida etibor berildi.
Shunday qilib XVI-XIX asrning birinchi yarmida Wrta Osiё xonliklari tarixi faqat wzaro urushlar, ichki nizolardan iborat bwlib qolmagan. Xatto shunday og’ir kezlarda h’am mamlakatda madaniy h’aёt wz rivojlanishida davom etgan. Garchi XIV-XV asrlardagi kabi yuksak darajaga erishilmagan bwlsada, uning yutuqlarini saqlab qolishga, uni yangi g’oyalar bilan boyitishga h’arakat qilingan.
Shunday qilib, XVI-XIX asrning birinchi yarmida Wrta Osiё jamiyati h’aёti notekis rivojlangan; ayrim wn yilliklarda erishilgan yutuqlar, kwpincha wzaro nizolar tufayli yuzaga kelgan navbatdagi tanazul davri bilan almashgan. Biroq ana shunday og’ir damlarda h’am wzbek xalqining ijodkorlik faoliyati twxtamaganidan faqat faxrlanishimiz mumkin. Qishloq, shah’arlar qayta qad kwtargan. Hunarmandchilik turlari rivojlangan. Xalq ustalari tomonidan bunёd etilgan mah’obatli memoriy obidalar butun dunёga mashh’ur bwlgan. Har qanday og’ir, noqulay sharoitlarda h’am xalqimizning ijodiy tafakkuri rivojlanishda davom etgan. Ular orasidan kwplab iqtidorli olimlar, mutafakkirlar, qwshiqchilar, musiqachilar, rassomlar, memorlar va quruvchilar etishib chiqdi.
Wzbekiston madaniyatining bir qator arboblarining ismlari insoniyat h’aёti solnomasiga abadiy ёzib qwyilgan.