Uzbekiston respublikasi

Mustabid sovet davlati davrida Wzbekiston madaniyati.

1925 yil SSSR tarkibidagi Wzbekiston SSR tuzilgan. Albatta, bu «wzbek xalqining milliy davlatchiligi tashkil qilindi” degan fikrni anglatmaydi. Chunki WzSSR amalda h’ech qanday suverenitet va mustaqillikka ega emas edi. Rossiya imperiyasi davrida bwlgani singari sovet davrida h’am Wzbekiston markazning chekka mustamlaka wlkasi bwlib qolaverdi.

Sovet davlati wzining dastlabki yillaridaёq madaniyatga nisbatan sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan ёndoshib, butun mamlakat bwyicha “markscha-lenincha metodologiya”ga asoslangan sotsialistik madaniy-marifiy qurilishni amalga oshirishni wz oldiga maqsad qilib olgan edi.
Mamlakatda kwplab klublar, madaniyat uylari, saroylari, kinoteatrlar, muzaylar barpo etila boshlandi.
Bu soh’ada kommunistik partiya rolini kuchaytirish, siёsiy mafkurani omma ongiga turli ywllar bilan singdirishga katta etibor berildi.
Shwrolar davrida madaniyat h’ukmron mafkura, mustabid tuzum tazyiqida G’arb madaniyatiga taqlidan rivojlandi. İkkinchidan, milliy madaniyatning boy wtmishi bir ёqlama wrganilib, uning kwpgina bebah’o durdonalaridan xalqimiz bebah’ra bwlib keldi. Ammo h’ar qanday twsiqlarga qaramay madaniyat soh’asida Wzbekistonda bir muncha yutuqlar qwlga kiritildi.
Wzbekiston manaviy-siёsiy h’aёtida madaniy-marifiy muassasalarning eng sinalgan shakli sifatida klub muassasalari ochilib, ularning faoliyati siёsiy-iqtisodiy, ijtimoiy-marifiy, mafkuraviy masalalarni h’al qilishga ywnaltirildi.
Wzbekistonda birinchi klublar 1918 yil Toshkent (Turkiston xalq universiteti h’uzurida) va Samarqand (Qushh’ovuz mah’allasidagi musulmon klubi)da ochildi. 1920 yillarda maxsus madaniy - marifiy muassasalar (klub, xalq uyi, qizil choyxona, qiroatxona va boshqalar) tizimi «meh’natkashlarning kommunistik tarbiyasi» va Xalq marifatining asosiy vositalaridan biri sifatida xalq maorif komissarligi tarkibida tashkil topgan. 1924 yili klub muassasalari soni 134 taga etgan bwlsa, 1978 yili Wzbekistonda 3880 ta madaniyat uyi va saroylari faoliyat kwrsatdi.
Madaniy-marifiy, siёsiy-mafkuraviy ishlar tizimida kutubxona aloh’ida etibor berildi. Ularga partiya va sovet davlatining siёsatini keng omma orasida targ’ib etishning muh’im vositasi sifatida qaraldi.
Ushbu kutubxonalar asosan ommaning g’oyaviy-siёsiy ongini oshirish uchun ish olib borar edilar. Shu maqsadda kutubxonalardagi sovet mafkurasiga zid kwplab nashrlar ywq qilindi. Natijada, wzbek milliy madaniyati, tarixi, manaviy merosiga oid kwplab noёb asarlar ilmiy-badiiy muomaladan olib tashlandi.
Madaniy - marifiy ishlarda muzeylarning rolini oshirishga katta ah’amiyat berildi. Muzeylar asosan g’oyaviy-mafkuraviy vazifalarni bajarar edilar^.
Respublikadagi mavjud muzeylar ish faoliyatini takomillashtirish, ularga yagona markazlashgan rah’barlikni tashkil etish maqsadida 1921 yil 20 mayda Turkiston Respublikasi muzey, qadimiy ёdgorliklar, sanat, tabiatni muh’ofaza qilish qwmitasi (Turkkomstaris, 1927 yilda Uzkomstaris) tashkil etildi. Qwmitaga respublikadagi barcha tarixiy ёdgorliklarni h’imoya qilish, h’isobga olish va undan foydalanish h’uquqi berildi. Natijada, shu yilning wzida 52 ta yirik ёdgorliklar h’isobga olindi, 114045 ta moddiy va madaniy boyliklar muzeylarga twplandi. 1975 yilda 34 ta davlat muzeyi mavjud bwlib, shulardan 4 tasi tarixiy 4 ta memorial, 2 sanat va 15ta wlkashunoslik muzeylari edi. Xiva (1964), Samarqand (1982), Buxoro (1985)da muzey-qwriqxonalar tashkil etildi.
Shwrolar davrida Wzbekiston adabiёti wziga xos tarzda, keskin mafkuraviy tazyiqlar tasiri ostida rivojlandi.
Sovet davlatining izchil mafkuraviy targ’ibot ishlari natijasida kechagi jadid ёzuvchilarining bir qismi shwrolar tomoniga wtgan, wtmaganlar esa taqib qilina boshlandi. Sovet davlati nazoratidagi «Qizil qalam» adabiy tashkiloti (1926-30), Turkiston ywqsil ёzuvchilari uyushmasi h’amda bu uyushma viloyat va shah’ar bwlimlari (1928-32)ning tashkil etilishi, ёzuvchilarning «wng», «swl», «ywlovchi» kabi turli guruh’larga ajratilishi wzbek adabiёtining taraqqiёtiga katta zarba berdi. Mustabid tuzumning insoniyat tarixida misli kwrilmagan qatag’on siёsati natijasida 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib A.Qodiriy, Fitrat, Chwlpon, Tavallo, Elbek, G’ulom Zafariy, G’ozi Yunus, Usmon Nosir singari wnlab shoir va ёzuvchilar ywq qilib yuborildi. 50-yillarning boshlarida esa M.Shayxzoda, Shuxrat, Shukrullo, Said Axmad, M.İsmoiliy, Hamid Sulaymon singari ёzuvchi va adabiёtshunoslar qatag’on etildi.
20 – yillarda ywqsil (proletar) adabiёtining barpo etishga qaratilgan say-h’arakat natijasida shunday nasriy asarlar maydonga keldiki, ular boylar faqat zolimlar, kambag’allar esa yangi jamiyatni barpo etuvchi ilg’or kuchlar sifatida talqin etila boshladi va xalqning bu h’ar ikkala qatlami wrtasidagi ziddiyat shu davr adabiёtining asosiy konflikti sifatida tasvirlandi.
Sovet ёzuvchilarining 1-qurultoyi (Moskva, 1934)da sotsialistik realizm sovet ёzuvchilari uchun yagona ijodiy metod deb elon qilingan. Bu metodga kwra sovet voqeligini «inqilobiy taraqqiёt»da, yani pardozlab kwrsatish va aksincha, «feodal wtmish»da rwy bergan voqea-h’odisalarni qora bwёqlar bilan tasvirlash zarur edi. Ammo shunday davrda h’am A.Qodiriyning «Wtgan kunlar» va «Meh’robdan chaёn» singari davrning mafkuraviy panjaralarini ёrib-parchalab tashlagan romanlari h’am yaratildi.
Jadid ёzuvchilari boshlab bergan zamonaviy wzbek adabiy tili va uslubini yaratish jaraёni shu davrda, birinchi navbatda, A.Qodiriy va Chwlpon, shuningdek Oybek, G’.G’ulom, H.Olimjon va boshqa ёzuvchilarning ijodiy meh’natlari bilan malum darajada wz yakunini topdi. Oybekning «Qutlug’ qon» romani 20-30 yillarda wzbek nasrida olib borilgan ijodiy izlanishlarning sintezi sifatida yuzaga keldi.
İkkinchi jah’on urushi yillarida adabiёt urush mavzusini ёritishga safarbar etildi. Oybek, G’.G’ulom, H.Olimjon, Shayxzoda, Uyg’un, Mirtemir va boshqa ёzuvchi, shoirlar wz asarlari bilan front va front orqasida kurashaёtgan armiya va h’amda dushmanga nisbatan nafrat va g’azab tuyg’ularini uyg’otuvchi, ularni g’alabaga undovchi urushida qah’ramonona kurashga rag’batlashtiruvchi asarlar ёzdilar. Ayniqsa, Oybekning Navoiy romani bu davrning wlmas asari bwlib, adib bu asari bilan wzbek adabiёtida tarixiy-biografik roman janrini boshlab berdi.
Davlat va partiya urushdan keyingi dastlabki yillarda (1946-48) adabiёt va sanatni tamomila izdan chiqaruvchi, yana 1937-38 yillar qatag’onini ёdga soluvchi mafkuraviy qarorlarni chiqardi. Bu qarorlar asosida wzbek xalq og’zaki ijodining durdonasi - «Alpomish» eposi «feodal davr mafkurasi bilan sug’orilgan», «sovet xalqiga ёt asar», deb elon qilindi. Aruz vazni sheriyatda sovet davrida rwy beraёtgan «olamshumul wzgarishlarni ifodalashga qodir bwlmagan vazn» sifatida quvg’inga uchradi.
Urush va urushdan keyingi mashaqqatli yillar tasviri Sh.Rashidovning «Bwrondan kuchli», İ.Rah’imning «İxlos» (1958) romanlarining g’oyaviy ywnalishini belgilab berdi.
Shu davrda tarixiy wtmish mavzuida ёzilgan asarlar orasida atoqli adib M.Osimning «Twmaris», «Shiroq», «Temur Malik», «Maxmud Torobiy», «Wtror» qissalari, shuningdek, 20-asrning 20-30 yillarida wzbek diёrida bwlib wtgan murakkab voqealar h’aqida h’ikoya qiluvchi M.İsmoiliyning «Farg’ona tong otguncha» (1959, 1967) dilogiyasi yaratildi.
50 - yillarning oxiri - 60 - yillarning boshlarida adabiy h’aёtga E. Voh’idov, Yu.Shomansur, B.Boyqobulov, X.Saloh’, A.Oripov, M.Jalilov, O.Matchon va boshqa wnlab ёsh shoirlar avlodi kirib keldi.
Shu davr wzbek sheriyatining muh’im xususiyatlaridan biri ijtimoiy adolatsizliklar bilan murosa qila olmagan kenja avlod vakillari (A.Oripov, R.Parfi, U.Azim, Sh.Rah’mon va b.) wz asarlarida turli ywllar bilan millatparvarlik va erkparvarlik g’oyalarini kuyladilar.
80 - yillarda voqelikda rwy bergan voqea va h’odisalar mustabid sovet tuzumining inqirozga yuz tutgani, uning ёlg’on ideal va g’oyalarga asoslanganidan darak bera boshladi. Dramaturglar jamiyatdagi kwngilsiz h’ollarga qarshi kurashda komediya janri imkoniyatlaridan samarali foydalandilar. İstiqlol arafasida Sh.Boshbekov «Temir xotin» asari bilan komediyaning kishilarga shunchalik h’ordiq beradigan, ularni dunё tashvishlaridan forig’ etadigan janr emas, balki ularni wylatadigan, ular orqali jamiyatni h’aq ywlga etaklaydigan vosita ekanini twla asoslab berdi.
Wzbek xalqining manaviy - mafkuraviy h’aёtida sanat h’ar doim h’am muh’im rol wynagan. Sanat va uning barcha turlari bilan shug’ullanish, bu borada yangiliklar yaratish, ularning jah’on andozalari darajasida yaratilishini taminlash wzbek xalqi uchun yangilik emas edi.
Sovet mustabid tuzumining dastlabki davrida teatr, musiqa, tasviriy sanat va kino sanatida malum ijobiy siljishlar kwzga tashlandi. Ammo bu sanat turlari kommunistik mafkuraning siёsiy aqidalari tazyiqi asosida «rivoj» topdi. Sovet h’ukumatining Wzbekistonda sanat turlarini rivojlantirishga bwlgan intilishini esa ushbu vosita orqali wz mafkuraviy maqsadlariga erishish manosida tushunish kerak. Shuning uchun h’am wzbek sanatkorlarining u ёki bu sanat turini rivojlantirishga bwlgan barcha say-h’arakatlari sovet h’ukumati tomonidan qwllab-quvvatlab turildi. Yaratilaёtgan asarlarning mezoni esa siёsiy - mafkuraviy qarashlarning darajasi bilan belgilanar edi.
Wzbekiston teatr sanatining shakllanish jaraёni juda murakkab sharoitda yuz berdi. Bir tomondan, milliy sanat arboblari xalq madaniy merosi, wziga xos madaniy qadriyatlar asosida sah’na asarlarini yaratishga h’arakat qilgan bwlsalar, boshqa tomondan, h’ukmron siёsiy kuch «proletar madaniyatini barpo etish» bayrog’i ostida teatr sanatida «sovetlashtirish» ishini kuchaytirib yubordi.
1918 y. Hamza Farg’onada wlka sayёr siёsiy gruppasini tashkil etdi. M.Qoriёqubov, Y.Egamberdiev, H.İslomov, M.Kuznetsovalar shu teatr qaldirg’ochlari bwldi. Wsha yili Mannon Uyg’ur Toshkentda «Turon» jamiyati qoshida teatrni tikladi. Bu twda keyinchalik Wlka davlat namuna teatriga aylandi. Abror Xidoyatov, Obid Jalilov, Sayfi Olimov, Ziё Said va boshqalar teatrning birinchi aktёrlari bwlishgan.
Teatrlar soni asta - sekin orta borgan. Andijon (1919), Xivada (1922) teatr tashkil topdi.
20 – yillarda Moskava va Boku shah’arlarida tashkil bwlgan teatr studiyalarida M.Uyg’ur boshchiligidagi artistlar tah’sil kwrib (1924-27) qaytdilar. 1924 y. Samarqandda Wzbek davlat drama teatri barpo etildi. 20 – yillar oxiri Rus ёsh tomoshabinlar teatri (1928), Wzbek ёsh teletomoshabinlar teatri (1929) tashkil topdi. 30-yillarda Farg’ona (1930), Namangan (1931), Qashqadarё (1932), Surxondarё (1955) viloyat teatrlari, wnlab shaxar va tuman teatrlari tashkil qilindi. Toshkentda M.Gorkiy nomida Rus drama teatri (1934), Respublika qwg’irchoq teatri (1939) ochildi. 1939 yil dastlab kinoteatrlar tashkil etilib, bir yildan swng Muqimiy nomidagi Respublika musiqali drama va komediya teatriga aylantirildi. Garchi teatrlar soni kwpayib borsada, kommunistik mafkura, sinfiylik talabi kwpgina dramaturglar va teatr arboblarining qatag’on qilinishiga sabab bwldi, sah’na sanatining erkin rivojlanishiga twsqinlik qildi.
İkkinchi jaxon urushi yillarida wzbek teatri namoёndalari «Muqanna» (H.Olimjon), «Jaloliddin Manguberdi» (M.Shayxzoda), «Wlim bosqinchilarga» (K.Yashin) va b., musiqali dramalardan «Nurxon» va «Oftobxon» (K.Yashin, T.Jalilov) spektakllari shuh’rat qozondi.
1968 yili «Ёsh gvardiya» (1990 - yillardan Abror Hidoyatov nomidagi wzbek drama teatri tashkil qilindi). 70 - yillarning birinchi yarmi wzbek teatrida ziddiyat davri bwldi: bir tomondan, turli teatr anjumanlari wtkazilib, bazi rejissёrlarda (B.Ywldoshev va b.) milliy meros va ananalarga etibor kuchayib, bu ijobiy natijalar, h’atto kashfiёtlarga olib kelgan bwlsa, ikkinchi tomondan dabdababozlik, h’wjakwrsinga ishlash, h’aqiqatdan qwrqib, h’aёtni xaspwshlab kwrsatish teatr sanatining imkoniyatlarini cheklab qwydi. Bu davrda wzbek teatrlari tarixiy mavzuda va mumtoz asarlar talqinida bir muncha yutuqlarga erishdi. Hamza teatrining «Tirik murda» (L.Tolstoy), «Otello» (Shekspir) spektakllari shular jumlasidandir. Bazi komediyalar («Oltin devor», «Kelinlar qwzg’oloni») xalq qadriyatlari ruh’ida ishlandi. 1986 y. Respublika satira teatri tashkil topdi.
80 - yillar ikkinchi yarmidagi oshkoralik davrida teatr sanatida h’am axvol bir qadar wzgardi: h’aёtni h’aqqoniy aks ettirish, nuqsonlarni rwy-rost ochish, uslub va janr rang-barangligi kuchayib bordi. Bu davrda Abror Hidoyatov teatri etakchi wringa chiqdi. Teatr «Maysaraning ishi», «Paranji sirlari» (Hamza), «Qora kamar», «Ziёfat» (Sh.Xolmirzaev), «İskandar» (Navoiy dostoni asosida Sh.Rizaev pesasi) spektakllari bilan tarixiy va zamonaviy mavzularni aks ettirishda milliy vositalarni keng ishlatish, ijroda katta yutuqlarga erishdi.