Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

dolus 
–
қасд
,
culpa lata 
–
 қўпол бепарволик
ва
culpa levis
–
енгил бепарволик
дан иборат бўлган. Лекин ҳар доим ҳам деликвентнинг 
жавобгарлиги субъектив айб асосида белгиланмаган, қадимги ҳуқуқда
объектив жавобгарлик, яъни бирон-бир оқибатни келтириб чиқарган 
жисмоний таъсир, бунда ҳаракатни содир этган шахс келтириб чиқарадиган
оқибатни билиш-билмаслигини аниқлаш мумкин бўлмаса, шунингдек,
бошқа шахслар томонидан мажбурлаш натижасида содир этилган
ҳаракатлар учун жавобгарлик ҳоллари тез-тез учраб турган; 
е) ва ниҳоят, хусусий деликт вужудга келиши учун унинг натижасида
poena privata ёки зарарни қоплаш келиб чиқиши шарт бўлган. Poena privata
деликт содир бўлгандан кейин қонун томонидан белгиланган ва суд 
томонидан тайинланадиган хусусий жарима ҳисобланган. Уни белгилашда
ҳақиқатан ҳам етказилган зарар билан деликвент жабрланувчига бериши 
лозим бўлган пул ўртасида нисбат эътиборга олинмаган. Ҳақиқатан
етказилган зарар ва пул билан зарар қоплаш ўртасидаги нисбат (реляция)
lex Aquilia
томонидан биринчи бўлиб ҳисобга олинди. Lex Aquilia қабул 
қилингандан бошлаб жабрланувчининг мулкий манфаатларига зарар
етказган деликтлар учун етказилган зарарнинг икки ёки кўп баравар 
миқдори ҳажмида зарар копланиши кўзда тутилган, номоддий бойликларга 
зарар етказган деликт учун poena privata ёки қонун ёки суд томонидан
белгиланган пул суммаси каби жазо чораси қўлланган. Бу жарима қасос 
олишдан қутулиш учун товон пули ва жабрланувчи шахс учун моддий
каноатлантириш сифатида кўрилган. 
Деликтлардан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг хусусиятлари.
Деликтлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар ўзининг бир қатор 
хусусиятлари билан шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятлардан
фарқ қилган. Бу тафовутлар деликтлар Рим фуқароларининг манфаатларига 
қарши қаратилган ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракат бўлиб, жабрланувчилар 

---

224 
деликт даъволари билан ҳимоялангани ҳолатидан келиб чиққан ва бу 
ҳолатлар қуйидагича таснифланган: 
а) Intuitu personae тузилган мажбурият муносабатларидан ташқари мерос 
бўлиб ўтадиган ва берилиши мумкин бўлган шартномадан келиб 
чиқадиган мажбуриятлардан фарқли равишда деликтлардан келиб чиқадиган
мажбуриятлар мерос бўлиб ўтмаган ва берилиши мумкин бўлмаган.
Деликтлардан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг мерос бўлиб ўтмаслиги
ва берилиши мумкин эмаслиги деликт мажбурият муносабатларидан
манфаатдор шахсларнинг йўқ бўлиши билан қасос олиш зарурати ҳам 
йўқолган. 
б) деликт содир бўлганда бир неча деликвент мавжуд бўлса ёки битта 
деликт билан бир нечта шахс манфаатларига зарар етказилган бўлса, деликт 
мажбуриятлари кумулятив бирдамликка ёки ҳар бир деликвент 
(ташкилотчи, ижро этувчи, иштирокчи ва ёрдамчи)нинг poena privataни 
тўлаш мажбуриятига олиб келган. Аксинча, шартномавий мажбуриятларда 
электив бирдамлик тушунчаси амалда бўлган. 
в) деликт мажбуриятлари ноксал характерда бўлиб, ноксал жавобгарлик 
тамойилига асосан paterfamilias alieni juris шахслар ва қулларнинг 
деликтлари учун жавобгар бўлган, чунки бу шахслар унга бўйсунган.
Бошқа тарафдан эса, улар шартномаларга киришган пайтда paterfamilias
фақат