Uzbekiston Respublikasi Oliy va urta maxsus ta'lim vazirligi

 

SUVO‘TLARI 

 

      Suvo„tlari  avtotrof  tuban  o„simliklar  hisoblanib,  aksariyati  suvda  hayot 

kechiradi  va  sistematik  jihatidan  pigmentlar  tarkibi,  zaxira  ozuqa  moddalari, 

xivchinlarining  joylashishi  kabi  bir  qator  belgilari  bilan  farq  qiluvchi  quyidagi 

bo„limlarga bo„linadi:  

1. Ko„k - yashil suvo„tlari - Cyanophycophyta  

2. Qizil suvo„tlari - Rhodophycophyta  

3. Yashil suvo„tlari - Clorophycophyta  

4. Tillorang suvo„tlari - Chrysophycophyta  

5. Sariq - yashil suvo„tlari - Xanthophycophyta  

6. Diatom suvo„tlari - Bacillariophycophyta  

7. Pirofita suvo„tlari - Pyrrophycophyta 

8. Evglena suvo„tlari.- Euglenophycophyta  

9. Qung„ir suvo„tlari - Phaeophycophyta  

      Sanab  o„tilgan  so„vutlari  bo`limlarining  deyarli  barchasi  (ko„k-yashil  va 

qizil  suvo„tlaridan  tashqari)  kelib  chiqishi  jihatidan  bir-biriga  bog„liq  bo„lib, 

ularning boshlangich avlodlari har xil rangli, xivchinli suvo„tlari deb hisoblanadi. 

Bunga  asos  qilib  hozirgi  paytdagi  vegitativ  hayoti  davomida  harakatsiz  bo„lgan 

suvo„tlarining  reproduktiv  stadiyalarida  xivchinli  zoospora  va  gametalari  ayrim 

suvo„tlarining  vegetativ  tuzilishiga  aynan  o„xshash  ekanligi  va  hujayralarini 

tuzilishi hamda uning kimyoviy tarkibi jihatidan yaqinligi olingan.  

    Suvo„tlarining  evolyutsiyasida  o„ziga  xos  paralellik  kuzatilib,  deyarli 

hamma  bo„lim  vakillarida  ham  tallomining  tuzilishi  jihatidan  quyidagi 

morfologik strukturalar kuzatiladi.  

1.  Monad  struktura  -  bir  hujayrali  yoki  kolonial  tuzilishga  ega          bo`lib, 

vegetativ hayoti davrida harakatchan.  

2.  Kokkoid  struktura  -  bir  hujayrali  yoki  kolonial,  vegetativ  hayoti 

davomida harakatsiz.  

3. Ipsimon struktura - hujayralari ko„ndalangiga bo„linishi natijasida hosil 

bo„ladigan, shoxlangan yoki shoxlanmagan ip shaklidagi tallomli suvo„tlari.  

4.  Har  xil  ipsimon  (geterotrixial)  struktura  -  tallomidagi  iplari  har  xil 

bo„lib, gorizontal (substrat) iplari ancha yirik va undan o„sib chiqqan vertikal 

iplari esa biroz mayda ko„rinishda bo„ladi.  

5.  Plastinkasimon  (to„qimasimon)  struktura  -  hujayralari  uzunasiga  va 

ko„ndalangiga bo„linishi natijasida parenximatik plastinka shaklida bo„ladi. 

6.  Sifonal  struktura  -  ipsimon  yoki  boshqacha  ko„rinishdagi  ko„p  yadroli, 

alohida hujayralarga bo„linmagan tallom. 

---

5 

 

7.  Sifonokladial  struktura  -  ipsimon  yoki  boshqacha  ko„rinishdagi  ko„p 

yadroli va ko„p hujayrali suvo„tlari. 

8.  Rizopobial  (ameboid)  struktura  -  hujayra  qobig„i  faqat  stoplazmatik 

membranadan  iborat  bo„lgan  va  rizoidlar  hosil    qilib  o„z  shaklini  o„zgartirib 

turuvchi suvo„tlari.  

9.  Pallmelloid  (kapsal)  struktura  -  harakatsiz,  shilimshiqqa    o„ralgan 

suvo„tlari.  

     Kupchilik  monad  strukturali  suvo`tlarining  vegetativ  hujayralari  va  bir 

qator boshqa strukturali suvo„tlarining zoospora hamda gametalari tashqi hujayra 

qobig„iga ega bo„lmasdan yalang„och holda, faqat sitoplazmatik membrana bilan 

o„ralgan bo„ladi. Suvo„tlarining aksariyat ko„pchiligida hujayraning sitoplazmatik 

membranasi ustida gemosellyuloza va pektin moddalaridan iborat, amorf matriks 

shaklidagi  ikki  fazali  sistema  ko„rinishida  hujayra  qobig„i  joylashgan  bo„ladi. 

Qobiq  ichida  esa  tolasimon  sklet  joylashgan.  Ayrim  suvo„tlarining  hujayra 

qobig„i qavatlarida qo„shimcha komponentlar shaklida kaltsiy karbonat (xara  va 

padinada);  algin  kislota,  fukoidin,  fuksin  (qo„ng„ir  suvo„tlarida);  temir  (qizil 

suvo„tlarida);  yupqa  ustki  qavat  shaklida  xitin  (kladofora  va    edogoniumda) 

moddalari to„planishi mumkin. Bunday suvo„tlarining ustki qismida epifitlar ko„p 

miqdorda  joylashib  oladi.  Aksincha,  hujayra  qobig„i  shilimshiqlangan 

matashuvchilar,  ko„pchilik  qizil  va  qo„ng`ir  suvo„tlarida  esa  epifitlar  deyarli 

bo„lmaydi.  Diatom  suvo„tlarining  pektin  matriksidan  tuzilgan  hujayra  qobig„ida 

sklet  modda  sifatida  selluloza  o„rnida  kremniy  (qumtosh)  to„planadi. 

Suvo„tlarining  hujayra  qobig„i  bir  butun  yoki  ikkita  yarim  pallalardan  tuzilgan 

bo„lishi mumkin.  

     Eukariotik  suvo„tlarining  hujayra  sitoplazmasi  o„zining  tuzilishi  bo„yicha 

yuksak  o`simliklardan  keskin  farq  qilmaydi.  Lekin  ayrim  sitoplazmatik 

organoidlar o„ziga xos  tuzilgan bo„lib, ular joylashgan o„rni va strukturasi biroz  

soddaligi jihatidan ajralib turadi. Ayniqsa, suvo„tlarining hujayra sitoplazmasida 

joylashgan 

xromatoforlar 

 

submolekulyar 

tuzilishi 

jihatidan 

yuksak 

o„simliklarning  xloraplasti  bilan  bir  xil  bo„lishiga  qaramasdan  lamellalaridagi 

tilakoidlarning  soni  va  yashil  suvo„tlaridan  tashqari  suvo„tlarining  barcha 

vakillarida  granlar  hosil  qilmasligi  bilan  ajralib  turadi.  Shuningdek  yuksak 

o„simliklarning  xloraplastidan  farqli  ravishda  suvo„tlarining  xromatoforlarida 

maxsus  oqsil  hosila  "pirenoid"  bo„lib,  unda  kraxmal  (yashil  suvo„tlarida) 

to„planadi.  Suvo„tlarining  bir  qator  vakillarida  pirenoidlar  xromatoforlardan 

tashqarida joylashgan bo„lib, bagryankali kraxmal donachalari (qizil suvo„tlarida) 

yoki paramilon (evglena suvo„tlarida) to„planadi. Suvo„tlarining xromatoforlarini 

shakli  ham  xilma-xil  bo„ladi.  Kupinchalik  hujayra  po„stiga  yaqin  joylashgan 

xromatoforlar  kosachasimon  (xlamidomonadada),  halqa  shaklida  joylashgan 

plastinka  ko`rinishda  (ulotriksda),  elaksimon  teshikli  plastinka  shaklida 

(edogonium va kladoforada), bir yoki birnecha spiral lenta (spirogirada), bir yoki 

ikita  pariyental  plastinka  (patsimon  diatomlarda)  va  boshqa  shakllarda  bo„ladi. 

Ko„pchilik  suvo„tlarining  hujayralarida  xromatoforlar  hujayra  qobig„iga  yaqin 

joylashgan  donachalar  yoki  diskchalar  shaklida  (sifonal  suvo„tlari,  xaralar, 

---

6 

 

pirofita  va  qizil  suvo„tlarida)  bo„ladi.  Kamdan-kam  xromatofor  hujayra 

markazida joylashib, ulardan hujayra chetiga qarab o„simta yoki qirralar tarqalgan 

(zignema va ko„pchilik desmidiyalarda) bo„ladi. 

     Suvo„tlarining monad hujayralarida maxsus organoidlar sifatida xivchinlar 

bo„ladi.  Har  bir  xivchin  sitoplazmatik    membrananing  burmalari  bo„lib,  ular 

xivchinlarning  strukturasiz  matriksi  chetlarida  joylashgan  9  juft  va  markazidagi 

bir  juft  mikrofibrillarni  o„rab  olgan.  Tashqi  tuzilishi  jixatidan  ham  xivchinlar 

xilma-xil  bo„lib,  har  bir  hujayrada  bitta  (evglenada);  ikita  yoki  bir  necha  teng 

xivchinlar  (ko„pchilik  yashil  suvo„tlarida);  2  ta,  biri  uzun  ikkinchisi  kaltaroq 

(pirofita suvo„tlarida); noteng joylashgan, biri qamchinsimon ikkinchisi patsimon 

(sariq-yashil, tillorang suvo„tlarida) ko„rinishlarda bo„ladi.  

Monad  strukturali  suvo„tlarining  hujayralarida  yana  bir  maxsus  organoid 

bo„lib, u stigma deb ataladi. Stigma odatda qizil  rangli bo„lib,  yoruglikni sezish 

xususiyatiga ega.  

     Suvo„tlarining  ko„payishi  vegetativ,  jinssiz  va  jinsiy  usullarda  amalga 

oshadi.  Vegetativ  ko„payish  eng  oddiy  hisoblanib,  suvo„tlarining  tallomlari 

mexanik  ravishda  bo„laklarga    bo„linib  ketishi  (ipsimon  va  plastinkasimon 

tallomlarda), bir hujayrali suvo„tlarida hujayraning ikkiga bo„linishi (evglenalar, 

desmidiyalar, diatom suvo„tlari va bosh.) natijasida yangi tallomlar hosil bo„ladi. 

Vegetativ  ko„payishning  nisbatan  maxsus  formalari  qalin  qobiqli,  zaxira 

moddalariga boy bo„lgan akineta (ko„k-yashil va yashil suvo„tlarida) hosil qilish 

bilan  amalga  oshib,  ular  uzoq  muddat  davomida  noqulay  sharoitga  chidashi  va 

naslni  saqlab  qolishi  mo„mkin.  Xara  suvo„tlarida  vegetativ  ko„payishga  

moslashgan maxsus kurtakchalar    hosil bo„ladi.  

    Jinssiz  ko„payishning  eng  keng  tarqalgan  usuli  hujayra  qobig„i  yupqa 

bo„lgan  monad  strukturali  zoosporalar  hosil  bulishi  bilan  amalga  oshadi. 

Zoosporalar  tashqi  tuzilishi,  xivchinlarining  soni  va  bitta  zoosporangiyda  hosil 

bo„ladigan  miqdori  jihatidan  har  xil  bo„ladi.  Ayrim  suvo`tlarining  tallomi  to„liq 

zoosporaga  aylanib,  zoosporalaridan  yangi  tallomlar  o„sib  chiqadi 

(xlamidomonada,  xlorokokkum  va  bosh.).  Ko„p  hujayrali  suvo„tlarining 

zoosporalari  ayrim  vegetativ  hujayralarda  (ulotriks,  kladofora,  edogonium  va 

bosh.)  yoki  vegetativ  hujayradan  farq  qiluvchi  maxsus  hujayralarda  (kodium, 

kaulerpa, laminariya va bosh.) hosil bo„lishi mo„mkin. Zoosporalar bir xivchinli 

(xrizosfaera,  gidrurus  va  bosh.),  bir-biriga  teng  bo„lgan  ikki  xivchinli 

(xlorokokkum, xlamidomonada va bosh.), teng bo„lgan 4 va undan ortiq xivchinli 

(ulotriks,  ulva  va  bosh.),  bir  xil  tuzilgan  noteng  xivchinli,  ya‟ni  biri  uzun 

ikkinchisi  qisqa  (nematochrysis,  phaeothamnion  va  bosh.)  va  nihoyat  har  xil 

noteng  -  biri  kalta  qamchinsimon,  ikkinchisi  esa  uzun  patsimon  (qo„ng„ir,  ayrim 

tillorang  va  sariq-yashil  suvo„tlarida)  bo„lishi  mumkin.  Zoosporalarning 

xivchinlari  uning  oldingi  qismida  yakka  holda  yoki  to„p  bo„lib  (aksariyati 

ko„pchilik  suvo„tlarida),  oldingi  qismida  supurgisimon  (edogoniumda)  yoki 

zoosporalarning butun yuzasi bo„ylab (vosheriyada) va nihoyat zoosporaning yon 

tomonida  erkin  holda  (qung„ir  suvo„tlarida)  yoki  maxsus  egatchalarda  ( 

tetradinium) joylashishi mumkin.  

---

7 

 

    Jinssiz  ko„payishning  yana  bir  keng  tarqalgan  shakli  spora  hosil  bo„lib 

ko„payishdir.  Sporalar  nisbatan  qalin  qobiqqa  o„ralgan  bo„lib,  harakatsiz  va 

noqulay sharoitga anchagina chidamli hisoblanadi. Hosil bo„lishi va shakllarining 

xilma-xilligi jihatidan ular zoosporalarga o„xshash bo„ladi. Sporalar sporangiyada 

bir  donagina  hosil  bo„lsa  monospora  (bangiyalar  sinfining  vakillari  va  ayrim 

yashil suvo„tlarida), 4 tadan hosil bo„lsa tetrosporalar (floridiyalar sinfi va ayrim 

qung„ir  suvo„tlarida)  deb  ataladi.  Sporalar  qalin  qobiqqa  o„ralib,  ona  hujayraga 

aynan o„xshash bo„lsa avtospora deb ataladi.  

    Suvo„tlarining jinsiy ko„payishi ham xilma-xildir. Jinsiy ko„payish jarayoni 

gametalar hosil bo„lishi bilan bog„liq bo„lsa, bunday ko„payishning umumiy nomi