Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тиқхмми



Download 366,43 Kb.
bet6/31
Sana21.02.2022
Hajmi366,43 Kb.
#22031
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
Bog'liq
МАЪРУЗА МАТНИ tavakkalchilikni boshqarish

Саволлар:

  1. Хужалик таваккалчилигининг назарий асослари нима?

  2. Локал ва глобал таваккалчилик тугрисида айтинг ?

  3. Таваккалчилик турларини асослаб беринг ?

  4. Хужалик таваккалчилигини алохида хислот ва хусусиятларини изохланг ?

Маъруза N 3. Мавзу: Тадбиркорлик ва ишлаб чикаришни ривожлантиришда таваккалчилик.

Биз юкорида халк хужалиги ва тармоклар карорлари билан узвий боглик булган таваккалчиликнинг иктисодий муаммоларини караб чикдик. Бу тадкикоблар энди ташкилот даражасида ишлаб чикариш ва тадбиркорликни ривожлантириш таваккалчилиги билан боглик яна бир катта муаммолар гурухи билан тулдирилиши лозим. Бу муаммолар доирасида биз олдингига нисбатан ички ва ташки бозор билан боглик булган, ташкилот даражасидаги таваккалчиликнинг хусусиятини хамда унга боглик куплаб масалаларни чукуррок урганишимизга тугри келади.


Ташкилот даражасидаги таваккалчилик иккита катта категорияга ажратилади:

  1. Кундалик фаолият сохаси карорлари билан боглик таваккалчилик, унга исротгарчилик, нотугри хатти харакат ва табиий офатлар билан боглик таваккалчиликлар киради. Биз буларни юзаки караб утамиз.

  2. Иктисодий тараккиёт муаммолари билан боглик таваккалчилик, - бу гурухни биз бетафсил урганамиз.

Кундалик фаолият сохаси карорлари билан боглик таваккалчиликнинг турларидан биринчиси оддий акцияларни сугурталаш билан боглик, йукотишнинг пайдо булиш классик таваккалчилиги хисобланади.
Реал хавф-хатар ортиши билан усувчи таваккалчиликдаги вазиятда сугурта тулови, капитал куйилма самарадорлигини хисоблашда хисобга олинувчи омил сифатида намоён булади. Шунингдек, ускуна-жихозларнинг бекор туриб колганида жорий харажатларнинг ортиши таваккалчилиги, бой берилган фойда таваккалчилиги сугуртачи томонидан копланмайди.
Айнан шу иккинчи куринишдаги таваккалчилик кундалик фаолият билан боглик. Ишлаб чикариш вазифалари билан боглик карорларни кабул килишда, доимо 2 аспектни чукур тахлил килишга тугри келади.
Биринчидан, маълум вакт оралигида ишлаб чикарилиши мумкин булган махсулотлар микдори;
Иккинчидан, мавжуд ишлаб чикариш даражасини саклаб туриш учун режалаштирилаётган муддат.
Худди шунингдек, янги завод курилишда капитал куйилма узини кандай даражада оклай олишини аниклаш учун албатта вазиятнинг бу икки томони тахлил этилиши лозим.
Йирик ишлаб чикариш махсус машина паркида киска муддатли ишлаб чикариси жараёнида капитал куйилмаларни паст даражада тулдиради, кичик улчамли ишлаб чикариш, катта ишлаб чикариш жараёнида.
Махсус машина парки мисолида йирик ишлаб чикариш, киска муддатли жараёнда, катта ишлаб чикариш жараёнидаги кичик улчамли ишлаб чикаришга нисбатан капитал куйилмаларни паст даражада рагбатлантиради.
Биринчи холатда, мавжуд машина паркини такомиллаштириш максадга мувофик булади, бу холат эса купрок талабнинг кам давомийлигига мос келади.
Ишлаб чикаришни ривожлантириш вариантлари тугрисида карорлар кабул килишда, куп холда бир турдан махсулотдан иккинчи тур махсулотни ишлаб чикаришга тез мосланувчи жихозларни урнатишга эътиборни каратиш лозим. Аслида хакикий вазиятда айрим саноат тармокларида масалан, огир ва химия саноати ишлаб чикаришда киска муддатли максадларга мулжалланган жихозлар юкори самарали булади. Айнан шунинг учун хам талаб тез узгариб турувчи махсулотлар ишлаб чикаришга мослашган саноат тармокларда, узини киска муддатда кайта ташкил этишга мослашувчи ташкилотлар камрок таваккалчиликга борадилар.
Ташкилот канчалик куп ихтисослашувчи жихоздан фойдаланса, шунчалик давр талабидан келиб чиккан холда ишлаб чикариш маромини таъминлайди. Аммо талаб баркарор кескин узгарганда у шунчалик кийин унга мослашади. Демак бунга шунча куп харажат кетади.
Агар ташкилот кенг номли слатуродаги махсулотни паралел ёки маълум бир кетма-кетликда ишлаб чикарса, таваккалчиликни маълум даражада пасайтиради. Унга яккол мисол килиб, янги махсулот билан бир каторда, олдинги махсулотини хам ишлаб чикараётган ташкилотлар мисол була олади. Таваккалчиликни пасайтирувчи бу «усул» нинг камчилиги шундаки, узининг барча имкониятлари ва бошка ресурсларини куплаб махсулотлар ишлаб чикаришга мослашиш учун технологик ва ташкилий имкониятларини бой беради. (Акс холда жихозларни кайта куриш муаммолари юзага келади).

Ривожланиш (тараккиёт) йулини танлаш сохасидаги таваккалчилик тугрисидаги масалалар ички ва ташки бозор муаммолари билан боглик холда караб чикилади.


Халк хужалигининг кузланган масалаларида уни бажараётган корхона максадга эриша олмаса, бу юкори органларнинг режалаштиришдаги хатоси билан эмас, балки шу корхонанинг режалаштиришдаги камчиликлар турайли содир булади, деб хисобланади. Шу нуктаи назардан ёндошилганида режалар канчалик пухта ишланган булса, ташкилот учун таваккалчилик шунчалик кам булади. Шундай килиб, илмий асосланган режалаштириш - бу таваккалчиликнинг хатарли окибатларини камайтириш усулидир. Шу билан бир каторда махсус адабиётларда, режалаштириш таваккалчиликга карши кураш воситаси деб каралмаслиги лозим, - деган нуктаи назар мавжуд. Илмий асосланган режалаштириш - ноаникларни камайтирувчи ишончли омил хисоблансада, энг яхши режа хам, ижтимоий иктисодий вазиятдан юзага келувчи ноаникликларнинг барча унсурларини узида мужассамлаштира олмайди.
Ички ва ташки бозор билан боглик таваккалчилик турлари бир-бири билан мустахкам алокада булган, бир бирига таъсир этувчи куплаб умумий унсурларга эга. Шунинг учун таваккалчиликнинг бу икки турини биринчи навбатда ички ва ташки бозор учун характерли булган хислатларини инобатга олиб караб чикамиз. Ички бозор билан боглик таваккалчиликнинг ташкил этувчи мухим унсурларига куйидагиларни киритишимиз мумкин:

  • Эски ва янги махсулотлар ишлаб чикариш хажми ва структурасини аниклаш билан боглик таваккалчилик (Биз бу масалани янги ва эски махсулотларни паралел ишлаб чикаришнинг афзаллиги ва камчиликлари тугрисида гапирганимизда куриб чиккан эдик)

  • Махсулот ишлаб чикаришда янги махсулот улушини сезиларли даражада ортишини илмий тадкик килишни молиялаштириш тугрисида бир карорга келиш билан боглик таваккалчиликни усиши (бу ерда янги ишлаб чикарилган махсулот талаб даражасидаги сифатга жавоб бера оладими; деган масалага бефарк булиб булмайди)

Узини оклаган янги технология импорти ривожланиш сохасидаги таваккалчиликни пасайтиради, шунингдек у ортикча фойда кисмини саклаб колиш имконини яратади (бахо таркибидаги таваккалчилик улушини камайтириш хисобига), чунки махсулот бозорга бахо эгри чизигини анча юкори нуктасида эканличидаги нархда боради.
Ишлаб чикариш билан боглик таваккалчилик (яъни ташкилот ихтиёрида маълум бир давр давомида олдиндан назарда тутилган сифат ва микдордаги ишлаб чикариш захиралари буладими?)

  • Бозор билан боглик таваккалчилик (яъни янги ва эски махсулот таклифи туловга кобил талаб микдорига мос келадими?)

Харажат ва нарх билан боглик таваккалчилик (яъни олдиндан хисобланган ёки паст нархда сотилганда туловга кобил талаб махсулотга булган эхтиёж харажатларини коплайдими; ва хакикий харажатларни хисобга олганда даромад олиш мумкинми?)
Корхонани ривожлантириш сохасига оид карор кабул килишда купрок даражада халкаро мехнат таксимоти ва унинг эхтиёжига таяниш лозим булади. Бунинг мазмуни шуки, нафакат биздаги мавжуд моддий ресурслар биринчи навбатда ички эхтиёжларни колдириш заруратидан келиб чиккан холда балки халкаро иктисодий тенденцияларини, улардан фойдаланиш, нисбатан кулайлик даражасини хисобга олиб таксимланиши лозим.
Бошкача килиб айтганда мавжуд ресурсларимиз маълум даражадаги ноаникликда бахоланувчи ташки омилларни урганиш асосида таксимланиши ва кайта таксимланиши лозим.
Демак доимо умумжахон иктисодиётидаги истеъмол (талаб) ва ишлаб чикариш структурасидаги (таклиф) узгаришларни мунтазам кузатиб бориш керак. Бирор янги ишлаб чикариш объектини ишга тушириш тугрисида карор кабул килишда куйидагиларга эътибор каратишимиз лозим.

  • Жахон бозорида янги махсулотга талаб даражаси ва таклиф холати кандай булиши кутилаётганига;

  • Жахон бозорида кандай нархларда махсулот сотилиши мумкинлигига;

  • Халкаро даражада олганда махсулот таннархи кандай булишига (ракобатдаги ухшаш махсулотлар таннархи);

  • Мазкур махсулот сотилиши механизми кандай булишига (монопол, ракобатли);

  • Махсулотимиз сотилиши режалаштирилаётган бозорда ракобатдаги импорт ва махаллий махсулотларга нисбатан таможня (божхона) химояси тадбирлари кандай даражадалигига;

  1. Барча бу далилсиз бахолар уз ичига хилма-хил таваккалчилик элементларини олади: айнан: кутилган ва кутилмаган ходисаларни келгусида содир булиш ёки булмаслиги билан боглик таваккалчилик, (хар хил тенг шароитда) олдиндан бахолаш тизимидаги узгаришлар имконияти билан боглик таваккалчилик; фойдаланилаётган олдиндан бахолаш давомидаги ахборотларнинг аниклиги билан боглик таваккалчилик.

Агар ишлаб чикариш воситалари ишлаб чикарилса ва у янги махсулот булса у холда бу махсулот истеъмолчи томондан факатгина ишлаб чикаришда технологик кайта куришдан сунггина фойдаланилишини хисобга олиш лозим. Шунинг учун янги ускуналарни олиш, уни узлаштириш учун зарур булган капитал куйилмани кушимча харажатлар ва истеъмолчи томонидан бу харажатларни коплаш манбааларини хисобга олиш зарур.
Агар гап анъанавий махсулотлар устида борса, у холда технологияни янгилаш, анча замонавий ёки анча арзон махсулот ишлаб чикаришга сабаб булади.
Кундалик эхтиёж моллари устида гап борса (текистил, тамаки, озик-овкат ва кийим-бош товарлари), янги махсулотни бозорда пайдо булиши ва бозорни бу товар билан туйиниши, уларни сотишда кийинчилик тугдиради.
Эски махсулот ишлаб чикарилган холатда бунга кушимча истеъмол структурасини узгариши хам кушилади.
Ракобатчиларнинг ишлаб чикаришни ривожлантиришлари йуналишидаги имкониятлари тугрисидаги ахборотлардан доимо хабардор булиб туриш лозим ва бу ахборотларни куйидаги уч манбаадан олиш мумкин:

  • чет эллардаги илмий тадкикотлар ахборотидан;

  • капиталлар тугрисидаги ахборотлардан (кимматли когозлар ва акциялар чикаришга йуналтирилгани)

  • дотация, имтиёз ва давлат субсидиялари тугрисидаги маълумотлардан (давлат томондан куллаб кувватланувчи илгор махсулотларни ишлаб чикариш технологиясини ишлаб чикиш билан боглик тадкикотлар)

Илмий тадкикотлар йуналиши ва унинг холати факатгина ишончли илмий-техник хужжатлар ёрдамида аникланади.
Булмаса, бу тадкикотлар натижасида - капитал харакатининг хажми тугрисидаги маълумотлар юзага келишни аниклаш мумкин булар эди.
Ишлаб чикаришда янги илмий прогресни тадбик этиш кушимча капитал киритишни талаб этади.
Биз у ёки бу саноат тармогидаги ишлаб чикаришга куп миллатли ва чет эл корхоналарининг инвестицияларини таъсири тугрисида тухталмокчимиз. Маълумки ишлаб чикариш кундан-кунга байналминаллашмокда, асосий капитални жамгариш жараниёда чет эл манбааларининг улуши узлуксиз купайиб бормокда. Ва бу келгусидаги такилифларни шаклланишида намоён булмокда. Чунки тез суръатларда ривожланаётган сохаларда корхоналарнинг хусусий даромадлари узок муддатли ривожланиш билан боглик харажатларни коплаш учун етарли булмайди, биз ракобатдаги корхоналаримизнинг ниятларини уларга берилган имтиёзлар ва йирик давлат дотациялари йуналишларидан аниклашимиз мумкин булади.
Карорлар лойихасини тайёрлашда чоп этилган ривожланган мамлакатлар ва халкаро ташкилотлар башоратларини урганиш керак. Лекин бу ерда хам узига хос мураккаблик мавжуд. Чунки бу башоратларнинг асосий максади давлат ва тадбиркорлар учун асосий иктисодий курсатгичларни шакллантириш тугрисида (жамоатчилик харажатлари, захиралар холати, шахсий истеъмол, экспорт, импорт, нарх, бандлик, саноат ишлаб чикариш, иш хаки даражаси ва унинг динамикаси) маълумот беришдан иборатдир.
Башоратларнинг ожиз томони тулов баланси ва халкаро капитал харакати сохасида намоён булади. Башоратлаш билан шугулланувчи барча ташкилотлар нуктаи назарида айтиб утилган бу параметрларни келгусидаги кийматини аниклаш - хали тулик ишлаб чикилмаган (унга туристик саёхатлар, халкаро юк ташишлар, хизмат курсатиш пул маблагларини узок муддатли харакати кабиларда капитал харакатини жиловлаб булмаслиги киради)
Куп холларда у шунчаки гумон булиб колади. Агар гап капитални узок муддатли харакати тугрисида борадиган булса, бир канча хаммага маълум булган омиллар эътиборга олинади, аммо куп холларда бундай башоратлар катта интуицияга асосланган булади.
Шундай килиб, ишлаб чикариш ва сотиш тугрисидаги тадкикотларга оид хабарлар каби капитал ва инвестициялар харакати тугрисида маълумотлардаги ноаникликлар хам таваккалчиликни бир таркибий кисми хисобланади. Шунинг учун фойдаланилаётган хабарлардаги ноаникликнинг бир хиллилик хислати жуда мухимдир. Олдиндан бахоланувчи экзоген маълумотлар ичидаги энг кийин аникланувчи курсатгичлардан бири бу сотишдаги кузланаётган нарх даражаси хисобланади. Аник белгиланувчи нарх куплаб омилларга боглик. Улардан энг мухимларига ишлаб чикариш харажатлари хажми; махсулот сифати, таклиф улчами, ухшаш махсулотга алмаштириш имконияти, эхтиёжни туловга кобиллик хажми ва х.з) киради.
Ишлаб чикариш харажатлари хажмини асоссиз бахолашда, узига нисбатан ракиб ташкилотлардаги ишлаб чикариш харажатлари хажмини тахлил килишга интилиш лозим. Айни пайтда узининг махсулотини таннархи, зарур ахборот булмаганида, конкурент махсулот таннархини хисоблашда асос килиб олиш мумкин. Бундай киёсий тахлил харажатлар структурасини умумий хажмни ташкил этиш даражасига караб, мухим баидларга ажратиб урганишдан бошланади.
Шуни хам назардан кочирмаслик лозим-ки, харажатлар элементлари каторида уз манбаалари хисобидан таъминланганлари ва факатгина импорт хисобидан таъминланганлари булади. Импорт материаллар, энергия ёки машина ускуналарни бахолашда аник кийматни аниклаш валюта курсидаги узгаришлар сабабли ута кийин. Импортга олинган материаллар ва бошка ресурслар учун нархни шакллантириш учун уз материаллари ва ресурсларига нархни шакллантиришга нисбатан куп ноаник омиллар таъсир курсатади.
Агар азалий таъминотчи билан ракобат хисобга олинса, у холда харажатлар нуктаи назаридан ракобатлашувчи анча яхши холда, чунки у кулай ёки кулайга якин даражада харакат килмокда деб тасаввур килинса тугри булади. Кимки янги бозорни эгалламокчи булса, коидага кура ракобатбардошликни саклаб колиш учун ишлаб чикаришни кичик хажмда бошлаши лозим булади. Нархлар шаклланишининг кутилаётган йуналишлари тугрисида нафакат киска муддатга, колаверса анча узок муддатга хабардор булиш зарур. Унинг ёрдамида ракобат кандай булишини аниклаш мумкин, (канча микдорда махсулотни асосий таъминотчилар кандай бахоларда сотишади, бахо даражасидаги узгариш ва оборот хажми оарсида богланиш мавжудми?) ва нихоят, ракиб ва уз махсулотлари сифати орасида кандай фарк мавжуд.
Махсус адабиётларда товарлар учун нархларни шаклланиши тахлил килинишида турт асосий гурухга ажратилади :

  • баркарор ёки карийб баркарор нархлардаги махсулотлар;

  • каттик тулкинланувчи, ва хар хил йуналишли нархлардаги махсулотлар;

  • доимо нархи пасайиб борувчи махсулотлар;

  • узок муддат нархи доимо ошиб борувчи махсулотлар (бу гурух тахлил килишда анча мухим урин тутади, чунки жахон савдосида унинг улуши хамма вакт ошиб боради).

Бахолар кандай муддатга баркарор булишини ва качон унинг янгисига узгаришини далилсиз бахолаш учун бозор конъюнктураси тугрисида ва техник ахборотлар зарур булади.



Download 366,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish