Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги

Холатга 
м у ай ян х а р а к ат д ан ёки б и р о р холатдан у т и л а д и . Я ъ н и
Х олатга у т и ш д а х а р а к а т б а ъ з а н а н и к "кури н и ш га" эга булса, 
б аъ за н
акси
булади. 
Б ун да 
х а р а к а т
таш ки 
таъ си р и га 
кура 
яш и ри н ли ги , ам м о аслида м авж уд лиги билан мухимдир. Бош кача 
айтганда, бир холатдан и к к и н ч и х ° л атга ути ш хам асл и д а х а р а к а т
н а т и ж а с и д а ю з б ер ад и . Д е м а к , х а р а к а т н а т и ж а с и б у л г а н х о л а т
ф е ъ л л а р и х а р а к а т н и н г н ам о ён булиш ига, м охи яти га кура:
а) х а р а к а т д а н б и р а ту л а х ол атга ути ш н и и ф о д ал о вч и ва
б) х ар ак ат н ати ж аси д а 
бир 
холатдан 
и к ки н чи холатга ути ш н и
и ф од аловч и тур лар га аж р ати л ад и .
"Х олат" м у ш т а р а к се м а л и , " х а р а к а т н а т и ж а с и " б и р л а ш т и р у в ч и
с е м а л и х ° л а т ф е ъ л л а р и н и н г "х а р а к а тд а н б и р а тула холатга утиш " 
м ан ти ки й и ф о д аси ф арк,ловчи сем а булиб х и зм ат к,илади. Х аракатдан
б и р а тула холатга утиш ни и ф о д ал о вч и х о л ат ф е ъ л л а р и д а пред м ет, 
б а ъ за н ш ах сн и н г м у а й я н х а р а к а т д а н т е з д а , 
б и р д а н х о л а т г а - 
Х а р а к а т с и з в азиятга 
ути ш и ан глаш и лади. А лбатта, бунда ш ахе ёк и
п р е д м е тн и н г х а р а к а т с и з к у р и н и ш и д ои м и й эм ас, балки н и сбий ди р. 
Х олат б елгиси га 
эга 
и редм етда х ар ак ат ни сб атан тургун булади, 
и м к о н и я т си ф а ти д а сакланади.
Х а р а к а т н а т и ж а с и б у л г а н х ° л а т ф е ъ л л а р и н и н г х а р а к а т д а н
б и р а т у л а х о л а т г а у т и ш и м аъ л у м вактд а ва м уай ян ури н да соди р 
булади. «Х аракатдан б и р а тула холатга утиш » ф ар к л о вч и сем аси ш у 
м антикий булак(кисм )ни у зи д а таш увч и: тухтам ок, тинм ок, тинчим ок, 
сунм ок, учмок, тамом лам ок, у р н аш м о к каб и х °л а т ф еъ л л а р и д а 
м авж уд ди р. У ш бу ф а р к д о в ч и с е м а гап д а м у а й я н нутк, б и р л и к л а р и
оркали иф од алан и б, м аъ н о д о и р аси «тораяди». «Х аракатдан б и ра тула 
Холатга утиш » м антикий и ф о д аси алока-аралаш ув нуктаи н а за р и д а н
а н и к и зо х л ан и ш и га к у р а м и к д о р а н ч егарал ан м аган булади:
12

---

Т у х т а м о к - I. М утлако х а р а к а т с и з холатга утмок: М а с а л ан : С а ф ... 
такка т у х т а д и (А .Каххор). Х о в л и н и н г у р т а с и г а б о р ган д а тухтад и
(О .Ёкубов). Ж и гу л и ки ш локнин г энг четидаги ховли олдида тухтади 
(Ф .М усаж онов). II. Тугаган х о л а т га утм ок: Укиш т у х та д и (АКаххор). 
О ли й
у к у в 
ю ртлари д а 
уки ш л ар 
тухтаган
(У збекистон 
овози). 
III. К е л и ш и л г а н х о л а тга утм ок: Ш у н и н г у ч у н к а р о р Тулага тухтади 
(М .И смоилий).
Т и н м о к - Б у ф е ъ л х а Р а к а т д а г и п р е д м е т н и н г х а р а к а т с и з - 
ликка, м у ай я н холатга тула у т и ш и н и и ф о д ал а й д и . Б у н д а х ° л а т
п а й т и п р е д м е т х а р а к а т и г а н и с б а т а н б е л г и л а н а д и . П р е д м е т н и н г
Х ар ак ат д ан х о л а т г а у ти ш и , 
х °л а т л и були ш и , куп и н ч а, м аълум
вактда ю з беради:
Т и н м о к - ту х таган х о л атга утм ок: Т о н гга я к и н кор т и н д и
(Э .В охидов). Ё м ги р п е ш и н д а н к е й и н т и н д и
(А.Каххор). К ей и н
т у сатд ан ш ам о л тинди (У.Хош имов). ... кУрада х и зм а т к о р л а р н и н г
ю р и ш л а р и ... т и н д и (О йбек).
Б а ъ з а н т и н сузи , ти л б и р л и ги , н у щ д а — ч и б и л ан катнаш ади : 
ти н ч и м ок . Б у н д ай холларда т и н ч и м о к ф е ъ л и м а ъ н о с и т и н м о к
ф е ъ л и м а ъ н о с и д а н , у н д а и ф о д а л а н г а н х о л а т н и н г ю з а г а к е л и ш и
в а
у н и н г
м а н б а и н и н г , 
б а ж а р у в ч и с и н и н г
м ох и яти га 
к у р а 
ф а р х л а н ад и . Т и н чи м ок м аъ н о си д а х а р а к а т н и н г эгаси к у п и н ч а и н сон
булади. 
Я ъни 
ти н ч и м ок 
м аъ н о си д аги
«холат»сем аси
ш ахсн и н г 
Х аракатдан 
хо л атга 
аста, 
т а д р и ж и й
р а в и ш д а
у тган л и ги н и
би лд и рад и . А йтиш к ер ак к и , у з б е к тили б у й и ч а я р ати л ган катор 
и зохли лугатлард а ти н ч и м ок м аъ н о си д а ги х а р а к а т д а н х ол атга угиш , 
Х аракатдан тухташ аста-сек и н ам алга 
о ш и ш и
ва 
куп холларда 
ш ахе би лан боглик булиш и н и м а уч у н д и р хисоб га олинмайди. 
Киёсланг: тинчим ок - аста б оси л ган хо л атга утмок: К о н ф ер ан ьсе 
кулини кутариб, то м ош аб и н ларн и тинчитди (М .И с м о и л и й ). А к б а р
ак а а р а н г с и н ф н и т и н ч и т д и (Ф .М усаж он ов). Вагон хийла тинчиб, 
энди ш о вки н -су р о н урни ни п асса ж и р л ар н и н г «пиш -пиш »и ... эгаллади 
(Х-Назир). Й у талд ан тинчиб , у зи га кел ган д ан сун г корига каради 
(М и р м у х си н ). Б а ъ з а н т и н ч и м о к ф е ъ л и д а и ф о д а л а н г а н холатн и н г 
эгаси мавхум 
булиб, у ш ахе билан хам, 
п р ед м ет б и л а н
хам 
б о г л а н и ш и м у м к и н : Х ам м а ё к т и н ч и д и (Г .Ж ахонгиров). Ёмгир ёгиб, 
таш кари тинчиди 
(Н.Ёкубов). Х озир тун, у р м о н ан ч а тин ч и ган
(Х-Назир).
С унм ок - аста йуколган холатга утмок: Ф акат гохи-гохида м уш ак 
учиб сунади (Э.Вохидов). Сунг хоналарда ш ам лар милтирайди, сунади 
(О.М ухторов). Хамид ш айхнинг к у з л а р и о л д и д а куёш пгуълалари 
су н и б , т у м а н т а р к а л а бош лади (О.М ухторов).
У чмок - т е з д а йуколган хо л атга утм ок: Утга тупрок таш ласа учади 
(Балогардон). Д адам тутунни д ар р о в у ч и рди (А.Каххор). А лим ардон-
13

---

н и н г кузлари даги табассум бирдан учди (У.Хршимов).
С унм ок 
ва 
учмок 
су зл а р и
у за р о
си н он и м
булиб, 
сунм ок 
м аъ н о си д а п р ед м етн и н г х ар ак ат д ан холатга утиш и к у п и н ч а аста 
ам ал га о ш и ш и ва т а с в и р и й л и к и ф о д ал ан са, уч м ок м а ъ н о с и д а эса 
х а р а к а т д а н холатга ути ш т е зд а ва тула ю з б ер и ш и англаш илада. 
Ш унингдек, учмок рухи й таъ си р и га, я ъ н и м у ай я н ход и са хакида 
тули к ва ан и к х а б а р б ер и ш и га к у р а хам аж р а л и б туради.
Тамомламок - тутатиш холатига утмок: И ккин чи сугориш ни 
там ом ладик (У збекистон овози).
Урнашмок-I. Ж ойлаш ган, я т а г а н холатда булмок: М е н ётокка 
у р н а ш д и м (А Д аххор). ... А р а б б о й б ултур Т ош кентга келиб, бу ерда 
урнаш ган зди (П.Турсун). II. И ш га ж ойлаш ган, утган холатда булмок: У 
вилоят газетасига м асъул котиб булиб урнаш ди (А. Каххор).
«Харакатдан б ира тула холатга утиш» ф арк^овч и сем али х °л ат
ф еъ л л а р и к,уйидаги м ан ти ки й и ф о д ал ар га хам эга:
а) 
«эпш тилиш »: тинм ок, тинчим ок, учмок, сунм ок, тухтамок, 
жимимок. «Эшитилиш » маъноли холат ф еъллари товуш (овоз) таркибий 
кисмига эга булади. Бундай холат ф еъ лар н и н г мухдм белгиси х ар акат 
н ати ж аси булган х о л а т н и н г б е в о с и т а э ш и т и ш а ъ з о с и б и л а н богли к 
холда 
ю з а г а
к е л и ш и д и р . 
Б у
с е м а н т и к
г у р у х , 
а с о с а н , 
ту б
ф еъ ллард ан таш к и л топади.
«Э ш итилиш » 
м ан ти к и й
и ф о д аси
н у твд а 
ку й и д аги
х;олат 
ф еъ ллари д а кузатилади:
Т и н м о к 
-
т е зд а
т у х т а г а н
х о л атга 
утм ок: 
Курада 
хи зм атко р л ар н и и г ... товуш лари тинди (Ойбек). О во з би р зум гина 
тинди 
(М .Исмоилий). 
Б о р а-б о р а 
хурозларн и н г 
кичкирига 
тинди 
(У.Хошимов).
Тинчим ок - аста тутаган холатга утмок. Ш еър аввали га тини к 
булокдек со к и н ж аран глад и , со н -сан о к си з ж и л гал ард ек каёккадир 
интилди. ... коя киргокларига урилди ва ян а тинчиди (У.Назаров).
Учмок - тезда, бирдан 
т у х т а г а н
хрлатга утмок: Гикиллаб турган 
к ран н и н г овози учди (С.Ахмад). 
Б акатерак устида б езовталаш и б 
кагиллаётган 
каргаларнинг 
ун и
учди 
(У Д о ш и м о в ). 
А н вар
м о т о ц и к л и н и к атти к в а р и л л а т и б ово зи н и учирди (Н.Ёкубов).
Сунмок - аста тухтаган холатга утмок: Залдаги ш овкин сув сепилган 
утдек аста сунди (Н.Ёкубов).
Тухтам ок - ж и м и ган холатга утмок: У кири б тухтади сунгги 
зам б ар ак (F.Гулом), К а р н ай -су р н ай бирдан тухтади (М .Исмоилий).
Ж и м и м о к - тухтаган, ж и м холатга утмок: Коронги туш гунга кадар 
гох якка-дукка 
ук, 
гох дод, гох аш ула товуш и эш и ти л и б турди-ю , 
бирдан ж и м и д и (АД аххор). Б и р оздан к ей и н я н а й и ги - сиги 
бошланди, кей и н узок давом этм асдан д арров ж и м иди (АДаххор).
"Э ш итилиш " 
м ан ти к и й
и ф о д ал и
тинм ок, 
тинч им ок, 
учмок,
14

---

сунмок, тухтамок, ж и м и м ок х,олат ф е ъ л л а р и н у щ б и р л и ги с и ф а т и д а
к ул лан и ш и га к у р а н у щ и й с и н о н и м и и хоси л к,илади, Б улар б и р - 
б и р и д а н усл уб и й б уёги га (коннотациясига), н у щ д а турли б и рликлар 
билан 
сем ан ти к-грам м ати к 
м уносабатига, 
кулланиш ига 
кура 
ф аркданади.
б) 
"бирикиш ": туташ мок, такалмок, ёпиш мок. Бу х;олат ф еъ л л ар и д а 
п р ед м етл ар о р аси д аги алока, п р е д м е тл а р н и н г б и ри и к ки н чи си билан 
б и р и к и ш и иф одаланади. Бунда таш ки ёки и ч к и ^ а р а к а т н а т и ж ас и д а
б и р п р ед м ет и к к и н ч и п р е д м е т билан б ирикади. Б и ри кк ан , "уланган" 
п р ед м етл ар орасидаги м у н о с а б а т б и р и и к к и н ч и с и г а т е ги б т у р и ш и
б и л а н , ш у нуктада и к ки п р ед м ет ш акл ан б и р бутун ли кн и (яхлитликни) 
х о с и л к и л и ш и б и л ан б е л г и л а н а д и . Б и р и к и ш н у к таси , ч ега р а с и ш у 
п р е д м е тл а р н и н г мухим б ел ги си с и ф а т и д а кузатилади.
"Б ирикиш " м антикий и ф о д аси к,уйидаги туб ф еъ лл ар д а кайд 
этилади:
Туташ мок - б и р и к кан х,олатга утмок: 1980 й и л 10 а п р е л ь к у п и
М о с к в а вакти б и л ан с о а т 18 д а н 16 дакика у т ган д а к о с м и к к е м а
о р б и т а д а г и ... к о м п л ек с б и л а н т у т а ш т и р и л д и (Р ад и одан ). Е р д аги
к о р л а р то м л ар га, том дагилари кукларга тугаш ган (М .И смоилий). 
У ф кдарга туташ ган кук д ен ги зн и н г ортида бир улка бор (Э.Вохидов).
Т акалм ок - ёнд ош х,олагга утм ок: Б о гн и н г б и р бош и полизга 
б ори б такаларди 
(С.Ю нусов). 
О лм али 
кучаси
ан хорга такаларди 
(С .Ю нусов). Н ари ги том они я н а т о к зо р булиб, у каттаги на арикка 
такаларди (С.Ю нусов).
Ёпиш мок - бутунлай б и р и к к ан х,олатга утмок: А сф альтга хам хазон 
ёпи ш ган (А.Мухтор). Демак, "бирикиш " иф одали х;олат ф еъ лл ари д а 
предм етларн и н г 
м уносаб ати н и
и ф о д а л о в ч и
с у з
н у щ
б и р л и г и
с и ф а т и д а
к у п и н ч а
-га 
куш им часи 
билан 
келади. 
Уш бу 
сузда 
иф од аланган предм ет бош ка п р ед м ет хар ак ати н и н г йуналган нуктаси 
булиб, бунда х а р а к а т б и р и к к а н к у р и н и ш д а тугай ди , я ъ н и \о л а т
ю з а г а келади.
«Холат» м уш тарак сем али ф еъ л л ар н и н г бирлаш тирувчи сем аси
"х ар ак ат н ати ж аси " булиб, ф а р х л о в ч и сем аси "бир х,олатдаи и к к и н ч и
Холатга угиш " м антикий и ф о д а с и га хам эга. А йни иф ода: буйсунмок, 
буш амок, тугамок, битмок, т а ъ м си зл а н м о к , учмок, бекилм ок, бойим ок, 
ж и м и м о к, пишмок, узунлаш мок, оммалаш мок, беклаш мок, тиккаймок, 
катталаш мок, тукнашмок, лойкаланмок, куримок каб и туб ва я с а м а
ф е ъ л л а р г а ои д ди р. У ш бу "б и р х,олатдан и к к и н ч и х;олатта утиш " 
сем али х,олат ф еълларид а п р ед м етн и н г бир ^олатдан и к ки н ч и холатга 
узгариш и, утиш и иф одаланади. Б у н д а п р е д м е т н и н г д аст л аб к и х,олаги 
а со с сан ал ади . К е й и н г и с и у н г а н и с б а т а н н а т и ж а х,олат б у л и б , у 
предм етнинг 
мухим 
белгиси 
си ф ати да 
ю зага 
чикади. 
Аммо 
п р е д м е т н и н г б и р х;олатдан и к к и н ч и б и р холатга у т и ш и ва кей и н ги
15

---

Холатнинг тахлил воситаси си ф ати да мухимлиги аввалгисидек д оим ий 
эм асг балки н и сб и й ходиса булиб и з о х л а н и ш и
л о зи м . 
Ч у н к и
п р е д м е т н и н г
б и р
х;олатдан 
и к к и н ч и холатга утиш и уз-узид ан 
сунъи й рави ш да амалга о ш а д и га н ж а р а ё н эм ас . У н и н г а с о с и д а
м а т е р и я н и н г м авж уд ли к усули - х а р а к а т конуни ётади. Я ъни п р ед м ет 
бир х ол атд ан и к к и н ч и б и р холатга х а р а к а т н ат и ж аси д а утади. 
Д е м а к , б и р х о л а т д а н и к к и н ч и б и р х о л а т г а у т и ш н и , узгари ш н и
и ф одаловчи х ° л ат ф еъ л л ар и н и н г хам у зи га хос х у с у си я т и ш ун д ак и , 
ю зага к е л г а н х о л а т н а т и ж а б е л ги с и га эга булиб, у ш унга к у р а 
д астл аб к и м авхум холатд ан ф а р к, к,илади.
М аълум булдики, х а р а к а т н а т и ж аси булган холат ф е ъ л л а р и н и н г
хар 
и к к и
и ч к и
тури, 
б и р и н ч и д ан , 
"холат" 
сем аси га 
эгалиги, 
и к ки н чи дан , 
н а т и ж а холат с и ф а т и д а
и з о х л а н и ш и , 
у ч и н ч и д а н
у л а р н и н г а с о с и д а х а р а к а т м авж у д л и ги , я ъ н и х а р а к а т д а н холатга 
ёки б и р х о л атд ан икки н чи х°л атга х а р а к а т сабабли утиш и билан 
у зар о
м а н т и к и й -м а зм у н и й
ё н д о ш л и к н и
хоси л
к,илади. 
У лар 
б и р гали кд а х а Ра к а т н а т и ж ас и булган хол ат ф еъ л л а р и н и н г к и ч и к
б ар к ар о р б утун ли гини (м икросистем асин и) т а ш к и л к,илади.
Х ар ак ат н а т и ж ас и булган холат ф е ъ л л а р и н и н г и к ки н ч и т у р и д а