Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги

ХАРАКАТНИНГ ХОЛАТИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Х а р а к а т н и н г х,олати ф е ъ л л а р и д а х а р а к а т ва х о л а т пред м етн инг 
д оим ий белгиси, мух,им т ар к и б и й кисми булиб к у зат и л а д и . Х °л а т
х;аракат а с о с и д а ю з а г а к ел ад и . Х о л ат х а р а к а т билан биргали кда 
м уайян п редм етн и характерл ай ди . У ш бу сем ан т и к гурух ф еъ л л ар и д а 
холат 
х а р а к а т
н а т и ж ас и
б у л г а и
х о л а т
в а
и ж р о
х о л а т и
ф е ъ л а р и д а н ф а р к ,л и х а р а к а т н и н г б ел ги си , у н и н г м а в ж у д л и ги , 
«яш аш » 
усули, 
а м м о т у га л л ан м аган , 
д ав о м и й
б ел ги с и
б ули б
к у р и н а д и . 
Ч ун ки
холатн и н г 
йухолиш и, 
тугаш и
х а р ак ат н и н г 
йухолиш и, тугаш и билан соди р булади. Б и ноб ари н, холат х ар ак ат
билан биргали кд агина моддий ходиса, хар а к атн и н г холати булади. 
Ш унга к у р а х а р а к а т х олатн и н г м анбаи, асосидир.
У збек тилид а х а р а к а т н и н г хол ати ф е ъ л л а р и ан ч аги н а булиб, 
у лар туб ва я с а м а ф е ъ л л а р д а н т а ш к и л топади . Х а р а к а т н и н г х ол ати
ф е ъ л л а р и м а ъ н о с и д а ги ф а р х л о в ч и с е м а л а р х у й и д а г и м ан т и к и й
и ф о д а л а р г а эга булади:
а) 
«к;улай»: 
осонлаш мок,, 
енгиллаш мок,. 
«К,улай» 
ф ар х л о в ч и
сем али 
холат 
ф еъ л л ар и д а 
а со сан
ш ахе 
х а р а к а т и н и н г 
холати 
и ф о д а л а н а д и . У ш б у х а р а к а т н и н г х о л а т и ф е ъ л л а р и и ж о б и й л и к
б уёги га хам эга булади. К ай д этилган ф е ъ л л ар я с а м а (с и ф а т -л аш ) 
ф е ъ л л а р б у ли б , г а п д а к у й и д а г и м аъ н о л ар д а к.атнаш ади:
О сонлаш мок, - о со н хо л атга утмох; ... б о й вачч а си ги р и н и н г 
су ти н и и к к и та б и дон га яр и м -я р и м солиб б ерган и учун М уни схон га 
кутариш ан ч а осонлаш ган эди (С.Ю нусов). С аидий м аглубиятга учраса, 
А б босхон н и и г и ш и к,анча о со н л аш ар эди (А.К,ахх°РЬ О сонлаш м ох, 
асосан, адабий тилга хос.
Енгиллашмок, - енгил холатга утмок,: У маркул ... 
от-
а р ав а и,илиб 
олди ва бу билан У тапнинг м ехн ати н и анча енгиллаш ти рди (Г.Гулом). 
Ю раги хандайдир далда сезиб , н аф аси енгиллаш ди (А.М ухтор).
б) "м икдорий" м ан ти хи й и ф о д ас и га эга. Бу ф арк,ловчи сем али 
Х ар акатн и н г х о л ати ф е ъ л л а р и х ан д ай м и к д о р ан гл ати ш и га кура: 1) 
"м икдорий ортмок," ва 2) "м икдорий к ам а й м о х " м а ъ н о л и х о л а т 
ф е ъ л л а р и г а а ж р а т и л а д и .
1. 
М икдорий 
«ортмох» 
семали 
холат 
ф еъллари: 
кучаймох, 
зурайм ох, 
тезлаш м ох, 
енгиллаш мох. 
Уш бу 
холат 
ф е ъ л л а р и д а
п р е д м е т
х а р а к а т и н и н г
т е з л а ш и б , 
ю х о р и
д а р а ж а га
етиш и 
н а ти ж ас и д а ю зага кел ган х о л ат б елгиси англаш илади. Х °л ат х ар а к ат ; 
тезли ги н и н г хандай нухтага етган ли гини узида и ф о д а этади. Бундай 
Холларда п р ед м ет х а р а к а т н и хам , х о л атн и хам у зи д а а к с этти рад и . 
Д ем ак, п р ед м ет х ар ак ат и б ев о си та холатни ю зага к ел ти рад и . Х олат 
эса 
предм етга, 
уни нг 
х ар а к а ти га 
хос 
д авом и й 
булган 
(унинг 
давом и йлиги х ар а к ат га боглих) белги си ф ати да кузатилади.
"М икдорий ортмох" м антихий ифодали холат ф еъллари, асосан,
31

---

я сам а, б аъ за н туб ф е ъ л л а р д а н тузилади . Я сам а ф е ъ л от, с и ф а т в а
р а в и ш г а -а й , -л а ш я с о в ч и л а р и н и н г б и р и к и ш и д ан хоси л булади: 
Кучаймок, - кучли холатга утмок,: Б оя д а с т а в в а л к и р и б к ел ган и м д а 
й у л ак д а хукм с у р ган о во зл ар , вади м али гап л ар эн ди т а ги н хам
к у ч а й г а н (О.Ёкубов). Бунинг устига к,ачонлардир эш иттан аф со н а-ю , 
р и во я тл ар н и эслаш вах и м ан и куч ай ти рад и (Ф ан ва турмуш ).
Кучаймок, зураймок, сузи билан си н он и м и к муносабатда булади. 
Улар 
к,ушимча 
м аъ н о си га 
(белгисига) 
к у р а 
у зар о
фарк,ланади. 
Зураймок; "У збек тили ан то н и м л ари н и н г изохли л у гати ”да кучаймок, 
сузи га син оним си ф ати д а келтирили б, уларга а й н ан б и р хи л и зо х
б ери лади: 
д ар аж аси , 
ш иддати, 
кучи ошмок,, 
купаймок,1. 
"У збек 
ти ли н и н г и зохли лугати "да эса зурайм ок, су зи н и н г и к к и м аъ н о с и
к,айд этилади: 1. Кучлирок, булиб бормок,, кучаймок;. 2. Огирлашмок,, 
ёмонлашмок,. 
Кучаймок, 
м аъноси 
эса 
ш у 
лугатда 
к,уйидагича 
изохланади: таъси р д араж аси юк,орилашмок,, туе олмок,, а в ж олмок,, 
зураймок,3.
К у ч ай м о к , в а зу р а й м о к , м а ъ н о л а р и г а б е р и л г а н изо^л ардан
м аълумки, иккала тил бирлиги пред м ет х ар акати н и н г м икдори ортиб, 
кучайган, а в ж олган, кучли д а р а ж а га утган п ай ти н и и ф о д ал а й д и 4. 
А м м о:"У збек 
ти л и н и н г 
изошли 
л у гати ’да 
кучаймок, 
м аъ н о си га 
б ери лган и зо х д ан кучаймок, зураймок; (1) билан б и р л аш ти р у вч и
м аън оси н и н г бир хиллиги, умумийлиги иф одалани ш и дан таш к,ари 
кучаймок, 
м аъ н о си д а 
т аъ си р ч ан л и к
зураймок, 
м аъносидаги 
т аъ си р ч ан ли к к а ни сб атан
ортш уш ги ан глаш и лади. А слида эс а
т а ъ с и р к,илиш кучи кучаймок, м аъ н оси д а эмас, акси н ча зураймок, 
м аъ н оси д а ортик. Ч ун ки зурай м оц сузи д а белги д ар а ж а с и кучли5. 
К,иёсланг: Зураймок; - ортик; д ар а ж а д а кучайган холатга утмок,: 
К аб р и сто н ён и д ан утаёти б , у н и н г к,урк,уви зу р ай д и (Ф ан ва турм уш ). 
Ёмгир зурайди (Н. Н орматов). Ш амол зу р ай и б д арахтларни силки тган 
сари... б из севи н ам и з (Ойбек).
Тезлашмок, 
- 
ж ад ал
х;олатга 
утмок,: 
Гулларнинг 
кусакл арга 
ай л ан и ш и тезлаш яп ти (Радиодан). Ш абада хам тезлаш иб, болаларнинг 
сочлари ва галстуклари билан тинм ай уй н аш м окда (Х-Назир).
Енгиллаш мок, - ен ги л холатга утмок,: 
Т ул п о р л ар н и н г оёги 
енгиллаш ди (Х-Назир).
2. 
М ик,дорий кам айм ок," с е м а л и х ° л а т ф е ъ л л а р и : камаймок;, 
озаймок,, 
сусаймок,, 
сустлашмок,, 
секинлаш мок;, 
пасаймок,, 
сийраклаш мок,, огирлаш мок,, бушашмок,. Бундай м ан ти л и й и ф од али 
Холат 
ф еъллари 
п р ед м ет х а р а к а т и н и н г 
секи н л аш и б, 
к ам ай и ш и
н ат и ж аси д а ю з б ер ган х;аракатнинг т а ъ си р н уктаси ни б елгиловчи 
омил си ф ати д а кузатилади. Б ундай холат ф еъ ллари , асосан, я сам а
1 Ш. Рахматуллаев, Н. Маматов, Р. Шукуров. Уша лугат. 120 -бет.
Узбек тилининг изохли лугати, 1,312-бет
Уша лугат. 409-бет
4 Каран г: А. Хожиев. Уша лугат. 127-бет
5 А. Хожиев. Уша лугат. 127-бет
32

---

ф еъ лл ар д ан тузилади. Улар с и ф а т ва р а в и ш л а р д а н були б, -ай , -лаш , 
-л ан , -а я со в ч и л ар и таъ си р и д а ф е ъ л л и к х у с у с и я т и н и олади.
"М и кд ори й
камаймок," 
ф а р х л о в ч и
сем а 
хуй и даги
ф е ъ л
м а ъ н о л а р и д а х ай д этилади:
К ам айм ок, - кам х,олатга утмок,: К он окиш и х и й л а кам айди 
(У .Н азаров). Х авон и н г с ал б у лсад а салк,инлаш иш и ч ан г-ту зо н н и
к а м а й т и р а б орди (М. Исмоилий).
О займок, - оз холатга утмок,: К ечга як;ин Г улн орн и н г и сси ги
о зай д и (О йбек). О займок, купрок, а д а б и й тилга, камаймок, эса ж онли 
нутхха хос булиб, куп к,улланади.
С у с а й м о х - суст холатга утмок,: Б у т о ву ш б ем о р н и н г х а р а к а т и н и
с у с а й т и р д и (Н .Н орм атов). Ш у о ги р м у си б атд ан к ей и н хам унгурдаги 
иш сусай м ад и (М. Исмоилий).
С у стл аш м о х сусаймок, су зи би лан ш ак л як,инлиги ва м аън о 
у м у м и й л и ги га эга. А йни вак,тда у лар ал о х и д а т и л б и рл и ги булиб, ха Р 
б и р и н и н г у зи га хос товуш т у зу м и ва м а ъ н о т а р к и б и м ав ж у д . Х ар 
б и р и
н у т х д а
м у а й я н
с у з л а р
б и л а н
с е м а н т и к -г р а м м а т и к
м у н о с а б а т г а
к и р и ш а д и . 
С у с т л аш м о х , 
сусайм ок, 
су зи д а
у з а к
м о р ф е м а суст, куч си з, заи ф , буш, с ек и н каб и м аъноларни англатувчи 
с и ф а т д и р 1, -лаш хУш и м ч аси с и ф а т д а н ф е ъ л ясаган . К у р и н ад и к и , 
с у с т л а ш м о х я с а м а ф е ъ л д и р . С у стл аш м о к , ва сусай м ок, су зл ар и бир 
то м о н д ан н и с б а та н ш аклий ф а р х х а эга булса, и к к и н ч и т о м о н д а н бу 
ф е ъ л л а р
а с о с и й
м а ъ н о с и г а
к у р а
ухш аш . 
Аммо бу сем ан ти к 
ухш аш л и к 
асоси д а 
н о зи к 
м аъ н о
ф арк,и 
м авж уд. 
Бу 
ф е ъ л л а р
т а ъ с и р ч а н л и к д ар аж аси га к у р а у з а р о ф а р х л а н а д и . У ш бу ф е ъ л
м а ъ н о л а р и
б и р -б и р и д а н
п р ед м ет х а р а к а т и н и н г м уай ян холатга 
у т и ш и н и н г 
м икдори й 
белги 
д ар аж аси га 
кура 
ф а р х
хилади. 
С устлаш м ох маъносида ха р а к а т х о л ати н и н г м и к д о р и й белги д ар аж аси
сусаймок, м а ъ н о с и д а г и м и х д о р и й б е л г и д а р а ж а с и г а н и с б а т а н
кучлирох- Я ъни сустлашмок, м аъ н о си д а х а р ак ат н и н г холат б ел ги си
т а ъ с и р к у ч и га к у р а н и с б а т а н о р т и х л и г и б и л ан а ж р а л и б туради. 
К и ёсл ан г: су стл аш м о х ~ а н ч а су ст холатга утмох: Ёмгир сустлаш иб, 
м ай д а зар р ач ал ар га ай л ан д и (У. Н а з а р о в ). У зо х д ан М а н з у р а г а к у зи
т у ш и б , негадир сустлаш ди (X. Тухтабоев). Сусаймох, сустлаш м ох 
су зл ар и о гзак и нутхда кам хУлланади.
С ек и н л аш м о х
-
секи н
холатга 
утмох: 
Л етар ги к 
уйхута 
к етга н л а р н и н г ю р ак уриш и, н а ф а с ол и ш и ш унчали к с еки н л аш ад и ки , 
к,улох б и л ан эш и ти ш ам р и мах.ол б ули б х о л ади (Т ош кен т х а х и Хати). 
К у ч ан и н г б ури л и ш и д а ян а б и р о з у н и н г (О табекнинг) одим лари 
с е к и н л аш са 
хам, 
л еки н
о л д и н л а ш и н и
х у й м а й
б о р а в е р а д и
( А .К о д и р и й ). С ек и н л аш м о х м а ъ н о си д аги белги д а р а ж а с и су сай м о х
м аъ н о си д аги белги д ар а ж а с и г а н и с б а т а н б и р о з ортик,. С ек и н л а ш м о х
н утхд а куп к,улла н ад и .
П асай м о х - паст холатга утмох: К ечаги и зги ри н пасай ган ...
'Каранг: Узбекско-русский словарь М., 1959, 388-бет, Русско- узбекский словарь М, 1954. 793-бет
33

---

(О.Ёк,убов). 
Гутик,из 
ю р аги д аги
д укур 
энди 
б и р
о з 
п асай д и
(М .И см о и л и й ). У н инг т о в у ш и сал у згар д и , пасайди (А. М ухтор).
Сийраклашмок, 
-
с и й р ак 
холатга 
утмок,: 
Кучадаги 
к,атнов 
сийраклаш иб, к,оронги туш а бош лади (Г.Гулом).
О гирлаш мок, - о ги р х ол атга угмок,: Тун к,орайиб, йул ю риш
огирлаш ди (Г.Гулом) Унiу р ичкарилаган сари иш уйланм аган дараж ада 
огирлаш ади (М. И смоилий).
Бушашмок, - буш холатга утмок,; ... тог к,азувчилар ш иддати 
зар р ач а
х,ам 
буш аш м ади 
(М .И смоилий). 
Иссик, 
б и р 
мунча 
б уш аш ган дек ту ю лса хам, д и м л и к зап ти д а эди (М .Исмоилий).
Нуткда ха р а к атн и н г холати ни иф одаловчи ф е ъ л в а зи ф а с и д а
б аъ за н х ар а к ат, ж а р а ё н м а ъ н о с и н и б и л ди рувчи чузмок, (чузилмок,) 
сузи хам к,улланади. Х ар а к а т ф еъ л и н и н г хол ат м аъ н о си д а келиш и 
м у ай ян нутк, би лан богли кд и р. Б ундай холларда х а р а к а т ф еъ ли н и н г 
Холат 
в а зи ф а с и д а булиш и, ш у ф е ъ л билан б оглани б келган алохида 
сузга б огли кд и р, Ч у н к и бу нутк, б и р л и ги х а р а к а т м а ъ н о с и г а эга 
булиб, у чузмок, су зи м аъ н о си д а хол ат белгиси ни, х а р а к а т н и н г
Холатини ю з а г а к е л т и р а д и . К,иёсланг: чузм ок,- давом и й холатга 
утмок,: Ш унинг учун х а м тер го в н и атайлаб чузди (F.Гулом). Гап анча 
чузилди (О.М ухторов).
Хуллас, 
хар а к атн и н г 
х ° лати 
ф еъ ллари
асосан
ясам а 
ф еъ лл ар д ан
гузилиб, 
м азм у н ан
п р ед м етн и н г 
х а р а к а т
ва х °л ат 
тар ки б и й
к,исмларини, 
хар ак атн и н г 
дои м и й
х ° лат белгисини 
иф од алаш и
билан 
м у ай ян
л е к с и к -с е м а н ти к гурухни таш кил 
к,илади.
34

---