Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги

м а ъ н о с и н и н г
га р к и б и й
ки см и н и
т а ш к и л
к,илади. 
М аъ л у м ки , 
м у ш т а р а к с е м а н и н г хам, 
б и р л а ш т и р у в ч и с е м а н и н г хам ан и к
м а н т и к и й
и ф о д а г а э г а л и г и н у т р и й ш а р о и т д а ю з б е р а д и . Ч у н к и
с у з м а ъ н о с и ф и к р а л м а ш и ш ж а р а ё н и д а м у а й я н т ар к и б и й кисми 
оркали м у ай ян и ф о д ага
эга 
булади. Яъни, ф и к р и м и з ч а , м а ъ н о
(с е м е м а ) 
н у щ д а
м у а й я н
а н и к
с е м а
"к о б и ги га 
я ш и р и н а д и "
(ал б а тта, у й у к б у л м а й д и , д о и м о с а к л а н а д и ) ва бу с е м а нутк,и й 
е т а к ч и , а с о с и й с а н а л а д и . Н у щ д а а н и к м ан т и к и й и ф о д а г а эга 
булувч и ф а р ц л о в ч и с е м а в о к е б у л и ш и г а к у р а нутк, " б и р л и г и "
с и ф а т и д а
с у з
м а ъ н о с и д а н
ш а р т л и , 
н и с б и й
а ж р а л и б
(бу 
а ж р а л и ш ф а к а т гап д а булади), м а ъ н о н и н и с б а т а н "ч ек и н т и р и б ", 
у н и "у зи га ж о й л а ш т и р а д и " . Б и н о б а р и н , н у щ д а ф арк,ловчи с е м а
д а р а к , х а б а р (т а ъ с и р ч а н л и к ) т а ш у в ч и га , е т к а з у в ч и г а а й л а н а д и . У 
таш к и
ход и сал ар хакида б илим - т у ш у н ч а б ер ад и . М аъ л ум ки , 
н у щ д а к у л л а н у в ч и х ар б и р м у с т а к и л с у з ф а к а т а н и к б и р м а ъ н о д а
и ш л а ти л ад и . 
СУз 
м а ъ н о с и н и н г
ф арк,л овчи
с е м а с и
а с о с и й , 
м а р к а з и й с а н а л и б , 
б ош к а м ухим
ва н о м у х и м с е м а л а р ф и к р
и ф о д ал а ш д а
ет а к ч и
х и со б л а н ган
ф арк,ловчи 
с ем ага 
"бирлаш ади", м уайян н у щ и й вазиятда ю зага чикиш га тай ё р турган 
и м к о н и я т си ф ати д а сакланади. Бунда и м к о н и ятн и н г ф а о л л а ш и ш и
с у з м а ъ н о с и н и т и л "б и р л и ги " с и ф а т и д а олганда, суз м аъ н о си н и н г 
т а р к и б и й кисм ларини аниклаш да, суз м а ъ н о си га л е к с и к о г р а ф и к
нуктаи н а за р д а н
ён д ош ган д а 
ю з беради. Д ем ак, 
суз м аъ н о с и
м антикий б у л ак л ар и н и н г в а з и я т г а к у р а б а ъ з а н а с о с и й , з а р у р и й
були ш и , б а ъ з а н а кси н ч а булиш и нисбий ди р.
1 Каранг. 
И. Кл'чкортоев. Суз маъноси ва^унинг валенглнги. Т. 1977, 2 9 -б е т М 
Миртожиев 3. Точиров. Суз маъносининг буёги. Т, 1980. 13-бет
38

---

М аъ л у м булдики, н утр и й ш ар о и т д а ф а р х л о в ч и сем а м аън он и н г 
"яш аш " бирлиги, усули, мухим та р к и б и й кисм ига айланади. Ш у 
ж и х атд ан фарк,ловчи сем ан и ани клаш гоят м ухимдир. П иш мок, 
хум райм ок, сунмок, толмок, кизимок, консирам ок, яш намок, сулмок,, 
ж илм айм ок, 
гулламок, 
халкаланмок, 
сехрланмок, 
хурозланм ок, 
мултилламок; хувилламок о б р азл н хо л ат ф е ъ л л а р и н и н г ф ар х л о в ч и
сем аси н у щ д а к,уйидаги м антикий и ф о д ал ар га эга булади: П иш м ок.-1. 
И ш лов билан етилган холатда булмок: Л ой халимдай пи ш ди (X- 
Н ази р ). О н аси пиш итилган лойдан у зи б о л ар ва а в а й л а б х у ш т а к
я с а р д и
(Н .Н о р м а т о в ). 
2. 
К ,о р а й и б
ч ини ккан хол атд а булмок: 
Я лангоч, со ч и олинган, оф тоб да пи ш ган (С .Ю нусов). С ар ато н таф ти
одам эт и н и пиш иради, хечкиси йук б и р о з т о б л ан аси з (Й .Ш ам ш аров). 
О ф т о б д а п и ш и б , ку ч а ч ан ги т и б ю р у в ч и л а р к у н д а н -к у н га хиёл 
си й р ак л аш аётган д ай куринди (X- Н ази р ).
Х ум райм ок - булутли корам тир холатда булмок: Ш имол том он у ф к
хам 
хум рай ган
(А.Мухтор). 
О см о н
кора, 
х у м р а й га н
(О й б ек). 
Х у м р а й га н о см о н к у н ги л л ар н и гаш килар, к ай ф и ят н и б у зар эди 
(Т ош кент окш оми). Х умраймок китобий.
С у н м о к - ф а о л л и ги й у к о л га н (п асси в) х о л а тд а булмок: Д устлар, 
ай ти н г, су н ган д устликни кай га ол и б бориб кумарлар (А.Орипов). 
Унинг 
тусатдан 
газаби 
суниб, 
э с а н к и р а г а н д а й
ж и л м а й д и
(С .А н о р б о ев ). 
С у н и б
колган 
кулги 
ян а 
оловлана 
бош лади 
(Н.К,одиров).
Т о л м о к - ч ар ч аган (хориган) х,олатда булмок; К и ш н а б й у л г а
ч и к к а н п а р а в о з , д а ш т л а р у т и б , с и р а толм ай ди р (У. Н осир). Толмок 
адабий тилга хос.
К изи м ок - ф аоллаш ган, к у ч ай ган холатда булмок: С ухб ат кизиб, 
чой со в и д и (С.Абдулла). Б о л ал ар к у п а й и б , хар хил м аш гулотлар 
ки зиб кетд и (П. Турсун). Х озир о в н и н г а в ж и ки зи ган пайти, кулда 
урд ак , каш калдок куп (А. Ш арипов).
К о н с и р а м о к
- 
конга 
т а ш н а
х,олатда 
булмок: 
Ж ал л о д л ар
Х ар ак атл ан д и л ар -х ан ж ар и м и з к о н си р аган (А.К,одирий). К онси раган 
х а н ж а р и н и белига осиб, ой б о л таси н и к у т ар ган ж аллод К уш бегининг 
хукм и га м у н т а зи р эди (А.Кодирий).
Я ш н ам о к - ч и р о й оч ган х о л атд а булмок: Крим яш н аган эди 
(Ш .Тош матов). Ватаним куёш га к у к си н и очиб, О си ё куйнида яш н аган 
б устон (А .О рипов).
С улм ок - туш кун ли к к а й ф и я т и х о л ати да булмок: Б аъ зан ш еъ р
усти д а 
сулганда 
рухим 
пахдавон 
М ахмуддан 
сурадим 
мадад 
(А.Орипов).
Ж и л м а й м о к - нур сочиб, т аб ассу м килган холатда булмок: Куёш 
сам о н и тулдири б, ж и л м ай и б ту р и б д и (Н. Ёкубов). Б улутлар о р аси д ан
ой ж и л м ай д и (Гайратий), К у р а я п с а н м и , к,андай я ш ар м и ш олам,
39

---

б е п а р в о гудакдай ж и л м аяд и ж и м (А.Орипов).
-Л а (н), -илла суз ясовчи лари н и н г от, сиф ат, таклидий ва ундов 
су зл ар га б и р и к и ш и д ан хосил булган ясам а ф еъ л л а р тасв и р и й х;олат 
ф еъ л л ар и д а 
н и сб ата н
куп 
кузатилади. 
У зак 
м о р ф ем а асосида 
ш аклланиб, ясам а х у су си я тлар га эга суз м а ъ н о л а р и н и н г ф ар х л о вч и
сем ал ар и к,уйидаги м ан ти к и й иф одали булади.
Г у л \ам о к - ч и рой очган х,олатда булмок: Ерда ч ам ан д ай гуллаган 
и п ак
ги лам лар 
(О йбек). 
К и м н и н гд и р
кунглида 
бахор 
гуллади 
(У.Хошимов).
Х алкаланмок - халка ш акли х,олатида булмок: М укаддамнинг 
хурлиги келиб, 
кузида ёш халкаланди 
(У.Хошимов). Х алкаланар 
трубк ада тутунлар, уйгок к у злар б ах т и м и зн и уйлайд и (М .Ш айхзода). 
"П ар п и в о й н и н г кизи, илойим айттанинг келсин, кам булм асин1'- 
отанинг кузлари да ёш халкаланди (Ш. Руломов).
С ех р л ан м о к - б е и х г и ё р холатда булмок: С и р л и тун, бутун 
борли к сехрл ан ган си н гар и (Э.Вохидов). (У) ш ар к и р аб оккан су вн и н г 
куш игидан сехрл ан ган д ек , а р и к буйида тухтади (Ойбек).
Х у р о з л а н м о к - "ге р д а й га н , х е зл а н г а н " , "х.олатда", "булмок": 
Хуш сенга ни м а кер ак , деди у х у р о зл ан и б (Н. Ф озилов). Л аънати 
деди Тулбош , уни нг к ети д ан х у р о зл ан и б (Н. Ф озилов).
"Узбек тилини нг изохли л у гати 'д а мултилламок сузи н и н г маъноси 
1. Аянчли карамок, кузн и ж овдиратиб, м аъю сланиб, э з и л и б к ар ам о к , 
ж о в д и р а м о к ; 2. Э ъ т и б о р с и з , х а ё л п а р и ш о н л и к б и л а н к а р а м о к 1 
и зо х и г а зга. Бу и зо х д а м улти л лам ок с у зи н и го х (курув) ф е ь л и
с и ф а т и д а кайд этилади. А йни вактда бу суз т асв и р и й х,олат ф еъ ли
си ф а ти д а к у й и д а ги н у т р и й ку ч м а м а ъ н о г а \а м эга: И и л т и р а б
ак сл ан ган холатда булмок: Б а ъ за н дуппи гулига телбалардай тикилиб 
туради-да, кузлари да чилп-чилп ёш мултиллайди (А. Мухтор).
Хувилламок ~ 
ки м саси з, 
бум-буш х;олатда булмок: 
Кучалар 
алланечук 
хувиллаган 
(П.Кодиров). 
Д укон лар 
ёпик. 
Хдммаёк 
хувиллаган (П.К,одиров).
«Холат» м у ш та р а к сем али , "об разл и " б и р л а ш т и р у в ч и сем али 
х,олат ф еъ л л а р и н и н г ф ар х ло в ч и сем аси ян а куй ид аги мантикий 
иф одаларга хам эга: а) "тасаввур": гавдаланмок, ж о н л ан м о к .
"Т а с а в в у р " и ф о д а с и г а эга о б р а з л и х;олат ф е ъ л л а р и б евоси та 
и н сон х о т и р аси би л ан боглик ж а р а ё н н и и ф о д ал ай д и . Б унда т асав в у р
и н со н р у х и я т и н и н г м ухим тар к и б и й кисми с и ф а ти д а б ирин чи 
ури н га 
чикади. 
Ч ун к и
бундай 
х о л \ар д а 
и н сон 
хотирасидаги 
качонлардир идрок килиниб, и з колдирган, акс этган предмет, вокеа- 
ходисалар т асав в у р д а кайта ти кл ан ад и . Бу кайта ти кл ан и ш , албатта, 
и н с о н и ста ги , х о х и ш и -м у а й я н с а б а б б и л а н б о гл ан ад и . Бундай
1 К,аранг.Узбек тилининг изохли лугати, I, 490-ост
40

---

холларда т асавву р м анб аи ш ахе, ц р ед м ет ва вокеа-ходисалар булади. 
Д ем ак , 
"тасавву р " и ф о д а л и х,олат ф е ъ л л а р и б и л ан б и р и к у в ч и
су зл ар п р ед м ет и ф од ал овч и т и л б и р л и к л ар и д ан тузилади.
Ш униси у зи га хоски, 
"тасаввур" 
м антикий 
и ф о д аси га 
эга 
о б р а з л и х,олат ф е ъ л л а р и н и н г д о и м и й т а р к и б и й ки см и с и ф а т и д а
у р и н м аъ н о си н и и ф о д ал о вч и су зл ар катнаш ади. Булар: куз олдимда 
(унгимда), хаёлимда каб и л ард ан таш к и л топиб, :х,олат ф е ъ л л ар и д а 
и ф о д ал ан ган ж а р а ё н н и н г с о д и р
булиш урнини, 
каерда ам алга 
ош ганлигини билдиради ва ш у ж и хатд ан ф е ъ л м аъ н о си н и ур и н
м у н осаб ати га н и сб а тан аниклаш тиради.
"Тасаввур" 
и ф о д ас и н и
б ер у вч и
о б р азл и
хол ат 
ф е ъ л л а р и
т а ъ си р ч ан л и к н и ан гл ати ш и га к у р а б е т а р а ф (гавдаланмок) хам да 
и ж о б и й л и к (жонланмок) б уёги га эга булади. Уш бу ф арк,ловчи се м а л и
х о л а т ф е ъ л л а р и я с а м а ф е ъ л л а р булиб, улар отга -лан я со в ч и си н и н г 
куш или ш и дан хосил булади. Умуман, бундай холларда я сам а суз 
м аъносидаги 
ф еъ л л и к
х у с у с и я т и
у за к
м о р ф е м а г а
я с о в ч и
куш и м ч ан и н г б и р и к и б , унда ф е ъ л га хос сем ан т и к хусуси ятн и , 
"ф еъллик" сем аси н и хосил килиш и билан изохданади.
Гавдаланмок, ж он лан м ок сузлари си н о н и м и к м уносабатда булади. 
Би знин гча, бу суз м аъ н о л ар и ан и к ёк и мавхум п р е д м е т б и л ан
б о глан и ш и га, 
ш у 
п р е д м е т н и н г 
т а са в в у р д а
кайта 
к у р и н и ш и н и , 
н ам о ён б улиш ини иф од алаш и га, 
ш унга к у р а си н о н и м и и
хосил 
килиш ига, доим о у р и н и ф о д ал о в ч и с у зга эгалигига, гапда п р е д м е т
и ф о д ал о в ч и
с у зд ан
к е й и н
к ел и б , 
к е с и м
б у ли ш и га, 
к атор 
б и р и к у в ч и
с у з л а р
у ч у н
с ем а н т и к
м а р к азн и
хосил 
килиш ига, 
утим си зли ги ва ясам а ф еъ лл и ги га кура б и р хи лли к ка эгадир. А йни 
вактда алохида, м устакил ти л б и р л и к лар и с и ф а ти д а бу су з м аъ н о л а р и
у за р о
ф арк,ка 
эга. 
Я ън и
гавд ал ан м о к 
м аъ н о си д а 
п р е д м е тн и н г 
т а с а в в у р д а н и с б а т а н тулик, ам м о н и с б а т а н тургун холда н а м о ё н
б у л и ш и
и ф о д а л а н с а , 
ж о н л а н м о к
м а ъ н о с и д а
п р ед м етн и н г 
тасавву р д а кисман, 
ун и н г ай р и м мухим т о м о н л ар и х а р а к а т ч а н
(д и н ам и к) 
ш ак л д а 
кай та
п а й д о
б у л и ш и
билан 
ф ар к д ан ад и . 
Ш унингдек, 
ж о н л ан м о к
т асв и р и й л и к н и , 
т а ъ си р ч ан л и к н и
орти к 
и ф од алаш и га 
ку р а 
хам 
гавдаланм ок 
су зи д ан
фарк, 
к,илади. 
Ж о н л а н м о к
су зи
м а ъ н о с и н и н г 
изохи 
кучм а 
м аъно 
си ф ати д а 
бахолан ади.1
О б р азл и х,олат ф е ъ л л а р и н и н г "тасаввур" м ан ти к и й и ф о д а с и г а
эга ф арк;ловчи с е м а с и г ап д а к,уйидаги с у з м аъ н олари оркали 
нам оён булади. К,иёсланг: Гавдаланм ок - хаёлан ти клан ган холатда 
булмок: Унинг куз олдида А р с л о н г а в д а л а н д и (М и р м у х с и н ). Н укул
1 КаранпУзбек тилининг изохли лугати, I, 288-бет
41

---

к у з у н г и д а С е в а р а н и н г ж а м о л и г а в д а л а н а р (У .Н а з а р о в ). Э л ё р
М ин гбулок хаки да уйлаганда, у н и н г куз олдида богнинг кок багрида 
ётган ён гок зор гавдаланарди (У. Н азаров).
Ж о н л а н м о к - хаёл ан к еч ган хол атд а булмок: Ха ели да т у р т йил 
бурун 
булган 
вокеа ж он лан д и
(Х-Рулом).Куз олдида у p ro клари, 
куш нилари, К ам ол ва унинг дадаси Х айдарбойваччалар билан булган 
м о ж ар о л ар ж онланди (С.Ю нусов). М ени нг куз унгимда ж он лан ар 
т а р и х (А.Орипов).
б) 
"н ур тар атм о к ": ёнм ок, ч ак н ам ок, то влан м о к, ж илваланм ок, 
ж и лолан м ок, оловланмок, алангаланм ок, чутланмок, нурланмок; куз- 
кузламок, чаракламок, порламок, ялтирам ок, милтирамок, ловулламок. 
Б ундай м аъ н ога эга о б р а з л и х о л а т ф е ъ л л а р и м у а й я н п р е д м е т г а хос 
к у р и ш т а ъ с и р к у ч и га эга б е л г и н и х ° л а т б ел ги с и с и ф а т и д а
иф од ал ай д и . Я ъни бундай холатда п редм етда м авж уд ёк и бош ка 
пред м ет т аъ си р и д а ю зага келган белги-хусусият-нур, ёруглик билан 
боглик ху су си ят акс этади.
"Н ур таратм ок" ф арк,ловчи сем али холат ф е ъ л л а р и га н и сб и й хос 
х у с у с и я т у л ар н и н г ур и н т а р к и б и й
кисмига 
эгалигидир. 
Бунда 
об р азли холат ф еъ лл ари д а и ф и д ал ан ган хабар, таъ си рчан ли кн и н г 
таркалиш , пайдо булиш сатхи к у р с а т и л а д и . Бу с е м а н т и к гурух х о л ат
ф е ъ л л а р и г а х ос д о и м и й х у с у с и я т л а р д а н б и р и у зи и ф о д а л а г а н
н а р с а -п р е д м е гн и бош ка б и р п ред м етга киёслаш и, ухш атиш идир. 
Яъни 
холатга 
хос 
белгини 
иф одаловчи 
суз 
м аънолари 
к о н к р е т л а ш т и р у в ч и
с и ф а т и д а
хо л атга 
ан и кл и к 
ки р и тад н , 
уни 
мавхумликдан куткаради. Д емак, ю корида кайд этилган о б р а з л и х о л а т
ф е ъ л л а р и г а п д а к у п и н ч а у з м а ъ н о с и г а ан и кли к к и р и т у в ч и су зл ар
б и лан с е м а н т и к -с и н т а к т и к м ун осаб атга ки ри ш и ш и га кура мухимдир.
"Н у р т а р ат м о к " ф а р х л о в ч и с е м а л и о б р а з л и х о л а т ф еъллари, 
асосан, 
ясам а 
ф еъ ллар 
булиб, 
улар 
-ла 
(н), 
-ира, 
-и л л а
я с о в ч и л а р и н и н г
от, 
т а к л и д и й
с у з
к а б и
у з а к
м орф ем ал ар га 
куш илиш идан хосил булади. Бундай я сам а ф еъ л л ар т аъ си р ч ан ли к н и
кучли 
д ар а ж ад а 
иф одалайди. 
Бу 
т а ъ с и р ч а н л и к
ну-щ ий 
т а ъ с и р ч а н л и к н и н г
би р 
к у р и н и ш и
б у л и б
и зо х л ан а д и . 
"Н ур 
т а р а т м о к " ф а р х л о в ч и с е м а с и к,уйидаги образли холат ф еъ лл ар и д а 
кайд этилади. Кдёсланг: Ёнмок - н у р сочган холатда булмок: О см он д а 
эса бу к е ч хам олис хаёлларга у х ш аш ю лдуз чуглари м илт-м илт 
ёнади (О. М ухторов). Ю лдузлар ёнади, оф тоб чараклар (А. О р и п о в ) . 
У н и н г
к у з л а р и д а
ё н а р д и
б е х о л
й и р о к
ю лдузларнинг сирли 
н урлари (А. О рипов).
Ч а к н ам о к - ёрки н нур т а р ат га н холатда булмок: 
К узлари 
чакнайди, 
куш нилар 
ки р и б
колса, 
бир 
яхш и су р аш ад и
(У .Н азаров). 
Г у л о м ж о н н и н г 
к у з л а р и
чакнади. 
Ю р а г и
к а т т и к
д у п у р л а б у р д и (М .И с м о и л и й ) . Х ам м аларининг бетлари кязари б,
42

---

ку злар и чакнаган, лабл ари и л ж а я д и (М .О си м ). Ч а к н а м о к с у зи д а
б ел ги д а р а ж а с и , т а ъ с и р куч и ортик.
Т овланм ок - турли нур у й н аган холатда булмок: А т р о ф и и кучли 
ш о в -ш у в га ту л д и р и б , 
и к к и
т е р а к
б уй и
баландд,ан 
куйиларкан 
(ш арш арак) к ам ал акн и н г етти рангида товланиб, к у зн и кам аш тиради 
(X- Н азир). У нинг остидаги кош ин лар яраклаб товлан ади (У. Н азаров). 
Сув куёш н у р и д а ялт-ялт товлан ади (П. Ёкубов).
Ж и л в а л а н м о к -
ж и л в а л и
х о л а тд а
булм ок: 
К уёш н и н г илк 
н урл ар и ховлидаги и к ки туп м и р за т е р а к н и н г у ч л ар и д а ж и л в ал ан ар
(О. Ёкубов). К у м -к у к ток б ар гл ар и э р т а л а б к и к у ё ш д а ж и л в а л а н а д и
(О й б е к ). С и м о б д а й ж и л в ал а н и б , к ум уш д ай я л т и р а га н ш у тагд узи
кай си б и р хин али кулнинг иш и (F. Гулом).
Ж и л о л ан м о к - ж и лоли холатда булмок: Ундан чапрокда эса 
осм онга сан ч и лган Гури А м ир м и н о р ал ар и н и н г ти лл а р а н г б уёклари 
н о зи к ж и л о л а н ад и (О .Ёкубов). И у л -й у л ак а й м и л т и р а б , с е н ёки м ли 
к у й л ай с а н , ж и л о л а н и б , ж и л д и р а б не хусусда с у й л ай сан (3. Д иёр). 
Ж и л о л а н м о к хам, ж и л в ал а н м о к хам п о э т и к у сл у б га хос булиб, 
ж и л о л ан м о к с у з и д а к у ш и м ч а м а ъ н о н о з и к л и г и н и с б а т а н куч ли . 
Ж и л о л ан м о к , а с о с а н , п р ед м етга, ж и л в а л а н м о к эса ш ах сга хам, 
п редм етга н и сб атан хам иш латилади.
О л о в л ан м о к -
1. 
О лов 
рангли, 
к и за р ган
х о л атд а 
булмок: 
М асту р а н и н г 
луппи 
ю зи
оловланди 
(О йбек). 
И сси к д ан м и , 
х и ж о л ат д а н м и , у н и н г ю з л а р и о л о вл ан д и (О й б ек ). К о м и с с а р н и н г
о л о в л а н д и к у з л а р и (Т.Тула). 2. К и зари б то влан ган холатда булмок: 
Энли кам ар и д а олтин куббачалар, й и р и к гавхарлар, Б ад ахш он нин г асл 
лаъли 
ёку тл ар и
о л о в л ан ар
эди 
(О йбек). 
Б у л у т л ар н и н г 
ранги 
оловланмокда, булутлар ёнмокда негадир (Альманах).
А лангаланм ок — алангали, олов рангли х ° л атДа булмок: К узи 
алангаланди, 
м англайи 
буриш ди, 
кош лари 
б и р -б и р и га
тортилди 
(С.Айний).
Ч угланм ок - ёнган, я р к и р аган холатда булмок: Бупти, ор ам и зд а 
кола колсин, ху п м и ,- деди З и ёд а ку злар и чугланиб (А.М ухтор). П ахм ок 
малла кош лари тагида кузлари чугланди 
(А.М ухтор). 
Ч угланм ок 
су зи д а белги д ар а ж а с и , т а ъ с и р буёги ортик.
Н урланм ок - нурли холатда булмок: Н урланади д агал бармоклар, 
к у зл ар и д а ж о н ол ар куш ик (Зулф ия). Бу к у л и м с и р а ш д а у н и н г к у м - 
к у к к у з л а р и н у р л а н д и (Ш. Тошматов). 
;
К у з-к у зл ам о к - нам ой и ш килган холатда булмок: Н ав о и й
ном ли 
т е ат р
а т р о ф и д а , 
п арк лард а, 
б огларда ати ргуллар очилиб, 
ранглар н аф о сати н и куз - кузлай ди (М.Исмоилий).
Ч аракл ам ок - 
ёркин, 
кучли 
нур 
сочган 
холатд а булмок: 
О ф т о б ч ар а к л ай д и
(С.Ахмад). Ю л дузлар ён ад и , о ф тоб чараклар
43

---

(А.Орипов). 
О см онда эса ю лдузлар чараклайди (У збекистан овози).
П орлам ок - нур 
акс 
этган 
холатда булмок: 
Бахор 
куёш и 
Гавхарш од м ад р асаси н и н г хайбатли гум бази устида п о р л ар (О йбек). 
К уш чи н ор ч и р о к л ар и п о р л ар эди (А. Кахлор). Ёруг к у н л ар и м д ай
порл ад и куёш (А .О рипов). П орлам ок сузи д а белги д ар а ж а с и ва 
м аъ н о таъ с и р ч а н л и ги ортик, чаракдам ок су зи д а эса ундан хам ортик.
Я лтирам ок - нур си н и б уй н аган холатда булмок: С и м о б д ай
ж и л в ал ан и б , к у м у ш д ай я л т и р а га н ш у тагд у зи кайси б и р хинйли 
кулнинг иш и (F.Гулом). Кум за р р а л а р и куёш н у р и д а т о в л а н и б
я л т и р а р д и
(Ж .Ш а р и п о в ). Ш ам ш и р д ек ялти раган чакин чулнинг 
олисларигача ёри тади
(С
Ахмад).
М илтирам ок - куч си з нур сочган холатда булмок: У н да-м ун д а 
ю л д у зл ар х и р а м и л т и р а р , со ву к ач ч и к к и н а (О йбек). К еча окш ом 
ф ал ак д а ой б у за р и б ботганда, Зухро ю лдуз милтираб, х и р а ханда 
отганда (А.Орипов).
Л овуллам ок - ёлкин ли холатда булмок: Ч ой х о н а бу окш ом ж уд а 
гавж ум эди: к ек са тол, б ак атер ак ш охлари га осилган чилим ковок беш
ю з ш ам лик лам почкалар ёгдусида д арах тл ар худди улкан гулхан 
си н гар и
ловуллаб товлан ард и
(Н. 
Екубов). 
Ловулламок сузида 
"алангаланиш " д ар аж аси , таъ с и р ч ан л и к белгиси кучли.
в )" ш а к л и й " : к у н к а й м о к , ш у м ш а й м о к , безрайм ок, думпаймок, 
дуппаймок, каппаймок, гердаймок, кеккайм ок, хурпаймок, дурдаймок. 
Бундай и ф од али хо л ат ф еъ ллари
куп инча 
предм етн инг 
ш акли, 
кури н и ш и
билан богли к х,олатни англатади. Бу холда п р ед м ет уз 
ш акли ва м азм ун и билан боглик катор хусусиятларга эга булади. 
А йни х у суси ятлар п р ед м етн и н г б и р б утунлигини таъм и н л овч и
т ар к и б и й кисмлар булиб, бунда п ред м етн и н г ш акли билан боглик 
том он и бош ка пред м етл арга киёсан олганда кучли та ъ с и р га эгалиги, 
диккатн и ж а л б килиш и билан а ж р а л и б туради.
"Ш а к л и й " м а н т и к и й и ф о д а с и г а эга о б р а з л и х о л а т ф еъ л л ар и
туб ф еъ л л а р
с и ф а т и д а т а ъ с и р ч а н л и к н и
кучли дараж ада, 
яккол 
иф одалайди. Улар 
куйидагилардир:
К ункайм ок - б еу х ш о в у р н а т и л га н холатда булмок: 
Х уж ра 
ёнбош и да 
ки чк и н аги н а 
учокбош и 
кункайган 
(Х-Гулом). 
Коядай 
кункайиб турган огир ю к кийш айиб, ... (А. М ухтор). Б аховатди н
ки ш логи н и н г я к ш а н б а л и к б о зо р и д ан сал нарида, куча ч еккасидаги 
кункайган ховлмда би р кам п и р яш ард и (А.М ухторов).
Ш умш аймок - хунук куринган, каккайган холатда булмок: Ана, 
ш у м ш ай ган у й и (Н .Н о р м а то в ). Б а р ги н и тукиб, ш ум ш ай и б колган 
чилон ж и й д а таги да у зо к туриш ди (С .А н орб оев). Х о вли лардаги совук 
у р г а н д а н ко р ай и б , и л ж и р а б кетган бултурги гуллар кор таги дан 
ш ум ш айи б бош чикарди (С. А норбоев).
Б е з р а й м о к _ х а р а к а т с и з , п и н а г и н и б у з м а г а н холатда булмок:
44

---

Й иги тал и ш унча у р и н са хам, м аш и н а б е з р а й и б тур авер д и (И.Рахим). 
Х ози р б и з б и р том они хали б е з р а й и б ё т га н чул, б и р то м о н и эса 
о б о д б улган е р н и н г худудида т у р ар д и к (С.Ахмад).
Д у м п ай м о к - б у р ти б чиккан хол атд а булмок: П очтачи д ум п ай ган
с у м к а с и н и у зо к титкилаб, х ат оли б узатд и (А. М ухтор). К атта тут 
ёгоч 
к у л а н к аси д а дум п ай ган
янги 
каб рни 
кучиб, 
ту п роклари га 
ю зл а р и н и
сурти б.соатларча йиглаб, к у зл ар и ш иш гандан сунг
кайтиш ди (Ойбек).
Д уппай м ок - думпайган (туртиб чиккан) х;олатда булмок: Куллари 
д у п п ай ган корни устида ковуш ти ри л ган эд и (М. И с м о и л и й ). Н о х у ш
д у п п а й г а н
я н г и
каб р
(У. 
Н азар о в). 
Д уппай м ок сузид а 
белги 
д ар аж аси , 
таъ си р ч ан ли к д ум п айм ок сузи га ни сбатан
ортик. 
Бу 
дуппайм ок сузи д а куш ун д ош н и н г м авж уд л и ги билан изохланади.
К аппайм ок - 1. К,оРни ш и ш ган н ам о холатда булмок: Ш у п ай тда 
зш и к очилиб, таш кари да ав в ал корн и кап пайган бакалок эш ак 
ку р и н д и (А.Мухтор). 2. Н арса билан тулган ^ о л а т д а булм ок: У 
к а п н а й га н с у м к а с и н и куйди 
(И. Р а х и м о в ). 
Х о ж и х о л а
... т у й
м а ъ р а к а л а р г а ф а к а т д а с т у р х о н сол и ш , к е й и н т у гу н н и к а п п а й т и р и б
к ай ти ш
учунгина 
эмас, 
бу 
бахонада 
турахо н л ар н и
и зл ар
эди 
(М .Исмоилий).
Гердайм ок - н азар си з ти кк ай ган ^олатда булмок: К арш и м да 
г е р д а я р тогл ар
(А .О рипов). 
Г ер д ай и б
к у к к а у за й га и
хайбатли 
к ай р аго ч л ар сирли, вахим али к у р и н д и (Ойбек).
К е к к а й м о к — к о в и ш и м си з т и к к а й г а н х о л атд а булмок: Ёмгирда 
ерга капиш ган м айсалар магрур кек каяд и , елда силки нади (Ш ухрат). 
К ек к ай м о к
сузид а 
таъ с и р ч ан л и к
д а р а ж а с и
гер д ай м о к 
сузи га 
н и с б а т а н ортикрок.
Х урпай м ок 
- 
катлам ини 
ти кк ай ти б , 
ёйган 
холатда 
булмок: 
Х урпайган 
булут 
оси ли б
тураверард и -ю , 
ём гир 
ёгм ади 
(А.М ухтор). 
Булутлар 
хурпай иб, 
ём гир 
ёги ш и д ан
д ар ак б ерард и (Альманах).
Д урдай м ок 
- 
1. 
К утарилиб
чиккан 
х,олатда 
булмок: 
Б о ш и н и
ва 
хозирги на 
ураган
д у р р ас и н и
оркаси дан 
уш лаб, 
х а р и р
к у й л а г и
д у р у с т р о к
я ш и р о л м а г а н
к у к р а г и н и
д у р д а й т и р и б
кери ш д и
(М .И см ои ли й ). 
2. 
Ш и ш ган н ам о, 
осилган, 
холатда 
бу'лмок: 
А залдан 
х у ш ф еъ л
одам 
нос 
элитган 
ки ш и дай
ковогини 
осилтириб, 
л ун ж и н и
дурдай ти ри б
ути ри б ди
(И.Рахим). 
Болалигидаги 
д урдайган 
лаблари 
энди 
куёш
таф тида, 
даш ту 
далада, 
тогу 
тош
ш амолида 
пиш ибди 
(С. А норб оев).
г) 
"куриниш ": кабармок, купчимок, сулмок, мунгаймок. Уш бу 
ф ар к,л о в ч и с ем ал и х о л ат ф е ъ л л а р и п р е д м е т н и н г кури ниш холатини
45

---

англатади. 
Уш бу 
м антикий 
иф одали 
холаг 
ф еъ ллари : 
сулмок, 
м унгайм ок т асви р и й л и к, м уносабат, хис-туйгу б у ёк л ар и га эгадир. 
К абарм ок, к у п ч и м о к ф е ъ л л а р и д а э с а т а с в и р и й л и к с а л б и й ва 
и ж о б и й л и к 65^
fh
н у к т а и н а за р и д а н б е т а р а ф булади. Б у ф еъ лл ар д а 
т а ъ с и р ч а н л и к т асв и р и й л и ги билан фарк,ланади,
К абармок, 
купчимок, 
сулмок, 
м унгайм ок 
о б р азл и
холат 
ф е ъ л л а р и
м а ъ н о с и
п р е д м е т
х о л а т
б е л г и с и н и н г
б ош к а 
п р е д м е т
б и л а н
к и ё с л а н и ш и
н а т и ж а с и д а
ю з а г а
кел ад и , 
Бундай 
холларда 
нуткд а 
кайд этилган 
п ред м етга 
бош ка ш ахе 
в а
п р е д м е т г а
х о с
б е л г и - х у с у с и я т
к у ч и р и л а д и , 
б и р и к т и р и л а д и . 
Б у н д а
п р е д м е т л а р
т а б и а т и , 
м охияти, 
х у су си я т и га 
к у р а 
б и р о р
м ан ти к и й
с и н ф га
б и р и к ад и , 
у за р о
у м ум и й ли кн и
хосил 
к,илади. 
Ш унга 
к у р а 
п р ед м ет 
белгиси 
п р ед м етга 
к у ч и р и лад и
ёк и
ш ахсга 
хос 
белги 
предм етга, 
пред м етга 
хос 
белги 
эса 
ш ахсга 
кучирилади.
"К уриниш " 
м аъ н о си га 
эга 
об разли
х ° лат ф еъ лл ар и н у щ д а
к у й и д аги и зо х л ар б и л ан катнаш ади : К аб ар м о к - буртган, туртиб 
чиккан холатда булмок: П урсиллаб кабарган сахро я ш и л ж и н гал ак л ар
билан копланган (О йбек). И к к о в и н и н г б у й и н т о м и р л а р и , аркон дай 
кавар ган б и л а к п ай лар и то м и р га айл ан ган (О йбек).
Купчимок - етилиб кутарилган холатда булмок: Ш удгорланган 
ер л ар куп чи ган (М .Тош матов). Кор, м узлар эр и б , ер х ам и рд ек 
к у п ч и ган
(М и р тем и р ). 
С и н о н и м и к м у н о с аб ат д аги
каб арм ок ва 
к у п ч и м о к
с у зл а р и н и н г
нутк, 
б и р л и г и
с и ф а т и д а г и
ф а о л л и ги , 
и ш л а т и л и ш д а р а ж а с и тенгди р. Аммо куп чи м ок м аън оси д аги белги 
д ар а ж а с и
ва 
т а ъ с и р ч а н л и к
кабарм ок 
м аъ н о си д аги га 
ни сбатан
ортикрок.
С улм ок - б у ж м ай га н , у зи н и о л ди рган холатд а булмок: Олмадайин 
султан гулдай тарзим бор (Балогардон) .Дадам ф р о н тд а улган учта 
ак ам н и н г дардида к у зи кур булди. Буни ку р ган ойи м узи д ан -узи
сулиб ж о н берди (А. М ухтор). Улар б и р -б и р л ар и н и курм асал ар 
д ар р о в сулиб коладилар (А. Мухтор).
М ун гай м ок - э ъ т и б о р с и з холатд а булмок: И к к и ж у м л а ёзилган 
ш у х ат стол у зр а м ун гай и б
колди 
(Г.Нуруллаева).
д) 
"ж и с м о н и й ж а р а ё н " : ухлам ок, м у драм ок . 
Б ун д ай холат 
ф е ъ л л а р и т а св и р и й л и к н и п р ед м ет билан боглик холда иф од ал ай д и . 
О б р а з л и л и к к а эга п р е д м е т ан и к булади. У ш бу х о л ат ф еъ лл ар и
асл и д а ш ахсга, ж о н л и м авж у д о тга таб и и й хос, бош м ия ярим
ш ар л ар и н и н г ф ао ли яти билан боглик ж и см о н и й ж а р а ё н н и и ф одалаш и 
ва уни пред м етн и н г хол ат б е л г и с и с и ф а т и д а бах,олаш и б и л а н у з и г а
х о с д и р . Б у ж и с м о н и й х о л а т и н с о н (хайвон) 
м и я ф а о л и я т и н и н г
ф аолли кд ан
ф ао л си зл и к к а 
утиб, 
н и сб атан
"тухташ и", 
таш ки 
таъ си р л ар га ж а в о б х ар а к а т л а р и н и н г су сай и ш и н ати ж аси д а с о д и р
4 6

---

б у лад и . Д е м ак , а й н и м а н т и к и й и ф о д а л и х;олат ф е ъ л л а р и м у ай я н
п р е д м е тн и н г м у а й я н в актд аги тинч, х а р ак ат с и з, ш о вки н си з х ол ати н и
иф одалайди. У ш бу гурух ф е ъ л л а р и т у б ф е ъ л л а р д а н т а р к и б то п ад и . 
У лар 
н у то д а 
куй и да ги 
и зохд ари
билан 
катнаш ади, 
Ухламок -