ям -яш и л кукар ган эди (А. Крдирий). Кукармок умумнущ ка хос.
Кукламок - усиб, кук барг чикарган холатда булмок: Эрта бах.ор
вакш да ток чикариб куйилган урнидан куклайди ва узум килаверади
(Ш. Ш омаксудов).
К укламок китобий булиб, кам кулланади.
С аргайм ок - сарик тусли холатда булмок: Д арахтларнинг
б арглари учидан саргайган (Н. Ёкубов). Ялангоч, саргайган кимсасиз
урмон (А. Орипов). Япроклари бирдай саргайган (О. Мухторов).
К,изармок - кизгиш тусли холатда булмок: Урик япроклари
совукда уйнаган ёш боланинг луппи ю зидай кизарди (М. Исмоилий).
Богимда кизариб пишди олча (Ж. Ж абборов). Саргаймок, кизармок
умумнущ ка хос булиб, куп кулланади.
д)"сувга эхти ёж ”: чанкамок, ташналамок, чулламок, сувсамок,
сувсирам ок.
Ушбу
фарк,ловчи
семали
холат
ф еъ ллар и д а
и ф о д ал ан ган холат б ел ги си н и н г м анбаи (су б ъ екти ) булиб, асо сан
и н со н , б а ъ з а н х ай вон ва усимликлар катнашади. Бундай холат
феъллари
тирик
мавж удотларнинг
сувга
булган
эхтиёжини,
и н ти ли ш и ни -сувга таш на, сув талаб холатдали гин и англатади. Бу
сем ан ти к гурух б и рли клари -п аради гм а аъ золари, асосан, ясама
феъллардан таш кил топади. Улар сифат-ла, от-са, от-сира каби
тузилиш ига эга булади.
"Сувга эхтиёж" мантикий ифодали холат феъллари к,уйидагилар:
Чанкамок - сув, чойга таш на холатда булмок: Аямни хар куни ёки
кун оша дард тутади: Аввал хуп чанкайди, кейии кулларининг томири
тортиш ади (А. Каххор). Эрта билан шур нарса еган эдим, тоза
чанкатаяггги (Мирмухсин). Гуломжон чанкаб келган эди (М. Исмоилий).
-Полвон, чаккон булинг, сувсаб колдим, туялар хам чанкади (Олмос
ботир).
Таш налам ок - чанкок, анча сув талаб х,олатда булмок: Пилла
шоширади,
полиз
ташналаб,
уйда
гудагимиз
кумсайди
кукрак
(Зулф ия).
Чулламок - чанкаш, сувсаш холатида булмок: Узи узиб еганн и нг
м азаси
бош кача
булади,
ахи р
ш ахардан
чуллаб
келгансан
(Ф .М усаж онов). С емург дарёга кетди, Сувни шимирди чуллаб,
канотларини хуллаб (X,- Олимжон).
Сувсамок - сув талаб, чанкаган холатда булмок: Азонда сувсаб
уйгонадиган одати бор (А. Каххор). С увсасанг-чанкасанг болам,
н етай (Балогардон). Бир том он дан кун иссик, и кки н ч и том ондан
одам хаддан ташкари сувсаган,
сув берганлари
билан конмайди
(Ш.Шомаксудов, С. Долимов}.
С увсирамок —
тез-тез сув талаб, таш на холатда булмок: Одам
узини панага-салкинга тортиш га харакат к;илади, иш таха йуколиб,
ки ш и т е з - т е з су в си р ай д и (Узбекистан овози). С емантик парадигма
бирликлари "сувга эхтиёж" сем асига - умумий таркиб и й кисмига
кура синоним ик муносабатда булиб, чанкамок услубий имкониятига
кура б етараф -си н они м и к каторнинг етакчиси хисобланади- У адабий
тилда хам, сузлашув нущ ида хам куп кулланади. М аъно имконияти
кенг - инсонга хам, хайвонга хам, б аъ зан уси м ли кларга н исбатан
хам иш латилади. Ташналамок, чулламок,
сувсирам ок маъноларида
хиссий
т а ъ с и р ч а н л и к
б уёги
орти к.
А й н и к са,
таш н ал ам о к,
сувсирам ок м аъноларида уш бу буёк ортикрок. Яъни бу сузларда
сувга талаб, эх ти ёж д ар аж аси ю кори. Б уларга киёсан чулламок,
сувсамок маъноларида эса белги дараж аси кам . А ммо б у л а р н и
у за р о к и ёс ан о лган да ч уллам ок м аъносида белги д ар аж аси сал
ортикрок. Таш наламок, чулламок, сувсамок, сувсирамок нутвда кам
кулланилади, купрок
китобий.
Шунингдек,
чулламок,
сувсамок
шевага хос .
Сувсирамок
талаф ф узига,
кулланишига
кура
"гализрок",
"янгилик" буёгини тула йукотмаган. Ш унинг учун булса к е р а к , у
ж у д а кам и ш л ати л ад и . С у вс ам о к с е м а н т и к имкониятга бой, куп
кулланади,
талаф ф узи осон,
"силлик", услубий буёгига кура у
семантик гурухда чанкамок билан мантикий алокада.
Хуллас, б и о л о ги к д олат ф еъ л л а р и "х;олат" сем ал и феълларнинг
семантик майдонида жонли мавж удотларнинг и рси й холат белгисини
туб ва ясам а ф еъ л ш аклида ифода этиш и, м азм ун ан и рси й хаб ар
(тушунча) таш иш и билан нисбий мустакилдир.
Каранг Л Хожиев Уша лугат 219-бет
57
Ф ИЗИОЛОГИК ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Ф изиологик
холат
феъллари
айни
феъллар
семантик
м айд он и н и н г энг катга, асоси й лекси к -сем ан ги к гурухини таш кил
к,илади. Ушбу ф еъллар инсон ва хайвон аъзоларининг жисмоний
Холатини
ифодалайди.
Бу
ж и см он и й
Do'stlaringiz bilan baham: