Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров


боб. УЗБЕК МИЛЛАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНИ ВА УЗБЕК АТАМАСИНИНГ УМУММИЛЛАТ ЭТНОНИМИГА АЙЛАНИШИ



Download 0,72 Mb.
bet38/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

боб. УЗБЕК МИЛЛАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНИ ВА УЗБЕК АТАМАСИНИНГ УМУММИЛЛАТ ЭТНОНИМИГА АЙЛАНИШИ

Узбекистон ССР ташкил этилгач, Узбекистон пар­тия ташкилоти ва Советларининг маънавий-маъри- фий ва этномаданий сохдларга йуналтирилган фаолияти- олимларнинг илмий тадк,ик,от ва анжуманларидан тортиб, бадиий-ижодий уюшма жамоаларининг ижо- дий фаолияти, маз^аллий матбуот ва радиоэшитти- ришлар мунтазам равишда узбек атамасини этник маъно ва мазмун касб эттиришга, соби^ СССР тар­кибида жаз^он харитасида Узбекистон номли миллий давлат тугилганини хал^ оммаси онгига сингдиришга ^аратилди. Бу борада, биринчи навбатда, Узбекис- тоннинг асосий халщ тагли-тугли, ма^аллий туркий- забон узбек хал^и эканлиги к,онунлаштирилди. Эн­диликда Республика аз^олиси таркиби з^а^ида ran кетганда узбек хал^и, узбек миллати з^ак,ида ran бо­риши, з$ар ^андай маз^аллийчилик куринишлари, ypyF-аймо^чилик сар^итларига ^арши курашиш, давлат расмий з^ужжатларида, маз^аллий матбуотда Узбекистон фу^аросини ^ипчо^, минг, ^унгирот, найман, дурман, мангит, турк, ^атагон, к,арлуь> каби к,абилавий номлар билан аташ ^атьий ман ^илинди. Республика з^удудида фаолият курсатаётган з^ар бир жамоа ва умум жамиятнинг ютуги партия раз^на- молигида узбек фарзанди, Узбекистон халк.и эриш- ган ютук, эканлиги халк, онгига шунчалар сингдирил- дики, тубжой маз^аллий аз^оли узининг узбек экан- лигидан фахрлана бошлади.
Бу масалада бадиий ижод вакилларининг хизмати бециёсдир. Масалан, узбек романчилигининг мумтоз вакили з^исобланган Абдулла Кодирий романлари ("Утган кунлар", "Мезфобдан чаён")ни олайлик. Унинг биргина "Утган кунлар" романининг узи нафа- 1$ат бадиий баркамолликда тенги йу^ асар з^исобла- нади, балки узбек атамасини этник маъно ва мазмун касб этдиришда з$ам улкан сиёсий аз^амиятга эга. Коммунистлар партияси ва Советларнинг ^атти^ сиёсатига кдрамай, 1920 йиллар давомида, з$атто 30 йил- ларнинг бошларида з$ам Республикага Туркистон эмас, Узбекистон деб ном берилишига эътирозлар кенг зиёлилар, айни^са утро^ аз^оли орасида сезилиб турар эди. Абдулла Руодирийнинг (эз^тимол узи билмаган х,олда) романларида утро^ аз^оли турмуш тарзи, урф-одатлари, утрок, аз^оли суягига сингиб кет­ган ибратомуз фазилатларни тошкентлик Юсуфбек з^ожи ва Маргилонлик {^.утидор оилалари уртасидаги муносабатларда з^амда уларнинг фарзандлари урта­сидаги чин муз^аббат мисолида ёритилиб, бу узбек оиласи, бугунги куннинг узбеги шу эканлиги жуда чиройли ифодаланган. Асарни у^иган х,ар бир у^увчи ^албида узбекка з^урмат ва муз^аббат уйгонган. Мана шунинг узиё^ ушбу асарнинг узбек атамасини этник маъно ва мазмун касб эттиришга катта хизмати эди.
Узбек хонликлари даврида кенг мез^наткашлар оммасининг тинч з^аётини тез-тез бузиб турадиган узаро феодал урушлар, з^атто бир давлат доирасида булиб турадиган ^абилавий ва ypyF-аймо^чилик жанжаллари халрнинг тинкасини куритган. Мустам- лакачилик даврига келганда, мустамлакачилар уз манфаатларини уйлаб, буларга бироз чек куй л и Энг музкими шундаки, миллий буржуазиянинг илгор таба- ^асидан чиадан жадидларнинг тарих майдонига келиши ва уларнинг фаолияти билан 6ofahi$ маъна- вий, маърифий з^амда сиёсий з^аракатлар кенг халк, таба^аларини жипслашишга, Ватан ^айгуси билан яшашга етаклади. Аммо Совет даврига келганда, син- фийлик а^идасига ёпишиб олган болыпевиклар дав­лати Россия ва унинг миллий улкаларида бир бутун хал1$ни синфий таба^аларга ажратиб, ягона халк,ни парчалаб юборди ва янги ташкил этган миллий дав­лат тузилмаларини бошк,аришни уз назоратига олиб, йу^силларга топширди. Чунки уларни бош^ариш, уларнинг кукрагига бироз или к, шамол теккизиб, уз- ларининг соди^ хизматкорларига айлантириш енгил кечарди. Бу сиёсат з^ам узбек атамасининг этник маъно ва мазмун касб этишига хизмат ^илган.
СССРда, жумладан Узбекистонда коллективлаш- тириш даврида дастлаб йук,силларни (дез^онлар, з(,у- нармандлар ва барча мулксизлар таба^асини) шир- катларга тортиш, кейин колхозлар ташкил этиб,

хусусий мулкчиликка бардам бериш туфайли камба- рал табак>аларни тегишли йуналишлар буйича жа- моага бирлаштириш бошланиб кетди. Мулкдорлар, ^атто уртах,ол дез^он хужаликларини эса синф си­фатида цуло1$ ^илишлар йу^силларни жипслашишга, жамоа хужаликларида биргалашиб ишлашга олиб келди. Уларнинг барчаси узбек номи остидаги Узбе­кистон фу^аролари эди. Давлатни узбек ишчи- дех,^онлар синфининг давлати деб юритилиши ^ам улар ^албида хотиржамлик туйгуларининг ривожла- нишига хизмат ^иларди. Синф сифатида ^уло^ 1$и- линган туркистонликлар ^албида нотинчлик бор эди, уларни узбек совет хал^и номидан ^атагон к,илиниши эса бу номга нафрат уйготар эди. Совет з^окимияти барча жирканч ишларини маз^аллий халк, вакиллари 1^ули билан амалга оширар эди.
Совет з^окимияги уттизинчи йиллар урталаридан нафа^ат и^тисодий-хужалик, балки маданий з^аётда з^ам улкан юту1у\.ар ^улга киритилганлигини намо- йиш ^илиш ма^садида бир томондан, СССРда мада­ний революция юз берди, деб эълон ^илди, иккинчи томондан эса, 1937 йилги оммавий ^атагонликни бошлаб юборди. Жойларда миллий кадрларнинг са- раси i^aTaFOH ^илинди. Совет з^окимиятининг з$ар бир радами кенг хал^ оммасини таъзйи^ ва ^ур^итув асосида жипслашишга олиб келди.
СССРнинг иккинчи жаз^он урушига тортилиши муносабати билан дастлаб фронтларда з^арбий кадр- ларга булган ишончсизликлар (уруш олдидан з^арбий кадрларнинг сараси i^aTaFOH ^илинган эди) туфайли куп цурбонликлар беришга тугри келди. Аммо Узбе­кистон жангчилари уша огир кунларда з$ам аждод- ларига хос матонат билан курашдилар. Уруш узбек жангчиларини узбек хал^и шон-шузфати, она-Ватан озодлиги учун янада жипслашишига хизмат ^илди. Узбек номини шон-шузфатларга буркаган, кукрак- ларида “^азфамон" орденлари билан фронтдан 1$айт- ган ва жангларда мардлик ва матонат курсатиб 1$ай- толмаган узбек углонлари (генерал С.Разжимов, гене­рал А.Узо^ов, К.Турдиев, Т.Назаров, А.Раз^имов, М.Фаёзов, А.^акимов, М.Топиболдиев ва бопн^алар) узбек номини жаз^онга танитди. Иккинчи жаз^он урушида Узбекистондан 1.443.230 киши ^атнашди. "Бир Караганда, —дейди президент И.А.Каримов, ...бу ра^ам унча катта туйилмаслиги мумкин. Аммо 1941 йилда Узбекистон а^олиси бор-йути...6,5 миллион киши эканини эсласак, Республика хал^и бошига тушган синовнинг на^адар катта экани явдол кури­нади"1. Узбек жангчиларидан 263.005 киши з^алок булган, 132.670 киши бедарак йу^олган, 60.452 киши ногирон булиб ^айтган. Урушнинг дастлабки дамла- рида чегара кушинлари катта талофат курди. Чегара Кушинлари сафида, Брест ^альаси мудофаасида уз­бек жангчилари (лейтенант Шарипов, А.Алиев, Д Аб­дуллаев, Б.Кашанов, У.Утаев, Н. Сидди^ов, М.)(ожи- ев, Р.Арслонбоев, С Бойтемиров) матонат курсатдилар2.
Москва учун жангларда узбекистонликлардан А.Тогаев, М.Мадаминов, узбек ^изи Зебо Баниевалар мисли курилмаган жасоратлари билан куролдошлар таз^синига сазовор булдилар. Масква жангларида ^атнашган узбек утлонларидан 1753 киши муко- фотланган1. 1942 йил кишки ^ужум кунларида узбек хал^ининг шонли фарзанди 1<уучкоР Турдиевнинг номи бутун Жануби-гарбий фронтга ёйилди. У жангларда бир неча марта мардлик ва жасорат кур- сатган, юксак даражада узини дадил тутиш ва майо­рат намунасини курсатган. Немис-фашист боскин- чиларига каРши курашда курсатган мартлик ва жасорати учун Кучк°Р Турдиевга 1942 йил май ойида Совет Иттифоци казфамони унвони берилган2.
1942 йилнинг октябрида республика аз^олиси но- мидан 2.412 минг имзо билан узбек хал^и номидан узбек жангчиларига очик, хат юборилди. Хатда "Уз­бек халкининг шонли анъаналарига с од и к, булингиз, жангда КУРКИШ нималигини билмангиз!" деб дилдан ёзилган сузлар узбек жангчиларига канот багишлади.
"Кавказ мудофааси учун" жангларда 2974 нафар узбекистонлик жангчиларни мардлик ва жасорат курсатганликлари учун мукофотланиши ватандош- ларнинг хатига жавоб булди. Волга ва Дон дарёлари соз^илларидаги жангларда узбек жангчиси Аз^ад Бо- бомурадовнинг ёлгиз узи 4 та душман танкини йут$ к,илган, Бобо^ул Абзалов эса 51 фашистни ер тишлат- ган3. Сталинград учун аёвсиз жангларда 2733 Узбе- кистонлик жангчи давлат мукофотларига сазовор булган. Узбек фарзандлари Курск, Киев, Харьков, Орёл учун жангларда матонат курсатганлар. Орёл- Курск фронтидаги жасоратлари учун узбек Аз^мад- жон Шукуров, Атаулла Солисов Совет Иттифо^и ^а^рамони унвонига сазовор булишиб, узбек номини сунмас шон-шузфатга буркадилар. Днепр дарёсини кечиб утишдаги матонатлари учун К.Дусматов, Х.Шониёзов, X.Аминов, ОДосимхужаев, П.Нурма- нов, В.Набиев, ЭДорабоев, Ф.Йулдашев, А.Узо^ов каби узбек жангчилари Совет Иттифо^и ^а^рамони унвонига сазовор булдилар4.
Узбек жангчилари Польша, Руминия, Болгария, Чехословакия давлатларини фашизмдан озод этишда з^амда Берлинни таслим этишда жонбозлик курсат­ганлар. Биргина Будапепггни озод ^илиш учун жанг­ларда з^амюртларимиздан 2430 киши мукофотлан- ган1. Талай узбек жангчилари партизан ^ушинлари сафида, Барбий Европа мамлакатларининг Карши- лик курсатиш з^аракатлари сафида цатнашди.
Хуллас, бу уруш узбек хал^и учун жуда катта сиё­сий, мафкуравий синов булди. Узбек халк,и бу синов- дан шараф билан утди. Хал^имиз бу суронли йилларда фронт ор^асида з^ам барча к,ийинчиликлардан мардо- навор утиб, з$ар бир узбек оиласи, узбек фарзанди ^албида узига ишонч, узбек номини дилига жо к,илган хал^ига ишонч янада мустаз^камланди.
Урушнинг ofhp дамларида Узбекистонга кучирил- ган завод ва фабрикаларни ишга туширишда, уларга хомашё етказиб беришда, урушда ота-оналаридан аж- ралган етим болаларни уз фарзандидек асраш ва тар- биялашда хал^имизнинг фидойилиги намоён булди. Эр- каклар фронтга кетиб, з^увиллаб долган шаз^ар ва 1$иш- ло1ууарнинг харобага айланиб ^етишига аёлларимиз йул

бермадилар. Буларнинг барчаси кунгли дарё, мез^мон- дусг, етимпарвар, мез^наткаш узбек халк,ига хос фази- латлар булиб, бундай баьрикенглик асрлар давомида аждодлардан долган этномаданий мерос эди.
Айтиш мумкинки, XX асрнинг 40 йиллари давоми­да узбек атамаси нафа^ат этник маъно ва мазмун касб этди, балки узбек халк,и з^аётида юз берган ва бераётган туб ижтимоий-и^тисодий, этномаданий узгаришлар туфайли узбек миллатининг шаклланиш жараёни жадал кечди. Афсуски, бу узгаришлар ком- мунистик гоялар ^озонида ^айнаб, унинг мафку- равий йуналиши доирасида ривожланди. Узбекистон ССРнинг ташкил этилиши муносабати билан унинг асосий халк,и узбек аталиб, бу атама совет з^окимияти йилларида узбек номи, шаклланиши жадал кечаётган узбек миллати руз^иятига этник бирлик сифатида син­гиб кетди. 1950 ва ундан кейинги йилларда юз берган ижтимоий-иктисодий, этномаданий узгаришларнинг мозумти з^ам шу жараёнлар ривожига ^аратилди.
Узбекистоннинг кенг мез^наткашлар оммасини саводхон ^илиш, уларни совет ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий з^аётида фаоллигини ошириш ма^- садида Совет з^окимиятининг дастлабки йиллари- дано^ таълим-тарбия ишларига катта аз^амият берил­ди. Натижада, урта ва олий таълим соз^асида Узбе­кистонда мисли курилмаган даражада усиш юз бер­ди. Республика вилоят ва туманларининг з^ар бир Кишло^ ва шаз^арларида бошлангич, тули^сиз урта ва урта мактаблар очилиб, барча мез^наткашларнинг болалари уз она тиллари — узбек тилида у^ишга тор- тилди. 1960 йилларда турли соз^а мутахассисликлари буйича Республикада 60 дан ортик, олий укув юрти фаолият курсатар эди.
Уруш йилларида ташкил этилган Узбекистон Фан- лар академиясининг илмий жамоаси Республикада фундаментал фан тарморууарини ривожлантиришга, ер ости бойликлар захираларини ани^лашга, тупрок, унумдорлигини ошириш, пахта ва бошогуш усимлик- ларнинг янгидан-янги навларини яратишга, суторма дез^к,ончилик маданиятини кутаришга, узбек тили ва адабиёти, тарих ва археология соз^аларини ривож- лантириб, узбек хал^ининг куп минг йиллик тарихи ва маданиятини фундаментал урганишга йуналтирил- ди. Фан тармо!ууарини ривожлантириш ю^ори мала- кали кадрлар тайёрлаш билан боглш^ эди. Бу масала Совет мустамлакаси Узбекистонда тугри тушунилди ва Республика ра^барияти бунга катта эътиборни ^аратди. Бугунги кунда узбек халкининг совет даври­да номи жа^онга таралган буюк алломалари — акаде- миклар >^абиб Абдуллаев, Я^ъё Буломов, Ибро^им Муминов, Мухаммад Урозбоев, ^адича Сулаймонова, Обид Соди^ов, Собир Юнусов, )^амдам Усмонов, >^о- сил Фозилов, Иброх,им ^амробоев, Ёл^ин Тура^улов, Юнус Ражабий, Мирза-Вали Му^аммаджонов, Восил Кобулов, Ойбек, Бафур Булом, Иззат Султон, Убай- дулла Каримов каби алломалар билан фахрланади. Булар ва уларнинг минглаб шогирдлари узбек номи шон-шузфатини оламга ёйиб келмовда.
Совет мустамлакаси булган Узбекистонда меди- цинага, хал^ соглигига гамхурлик ^илиниб, тиббий хизмат а^олига таълим каби бепул булди. Кенг ми^ёс- да олиб борилган бу ишлар фа^ат хал^ учун дейилди. У^иш ва тиббий хизматнинг бепуллиги кенг хал^ оммаси тасаввурида оддий бир ^а^и^атга айланиб долган эди. Аммо пахта якка^окимлиги туфайли ке­либ чивдан аёллар ва ^ишлок, ах,олиси уртасидаги кам^онлик, гузага сепилган зах,арли модддлар туфай­ли касалланиш узбек ирсияти учун катта хавф экан­лигини масъул ^окимият охиригача тушуниб етмади. Бу —узбек хал^и учун фожиа эди.
Советларга мустамлака Узбекистоннинг миллион- миллион тонналаб пахтаси керак эди. Пахта майдон- ларини кенгайтириш ма^садида Мирзачул, Шеробод чули, К^рши чули ва Марказий Фаргона узлапгги- рилиб, Узбекистоннинг тоболди районларида этно­график гуруз^лар сифатида исти^омат ^илиб кела­ётган ярим кучманчи, ярим утро^ туркий чорвадор­лар чул зоналарига кучириб келтирилди. Бу сиёсат з^ам уз навбатида, бу этнографик гуру^ларнинг утро^лашиш жараёнини тезлаштиришга, о^ибат- натижада, уларнинг узбек хал^и таркибига сингиб кетишга олиб келди. Шундай цилиб, XX асрнинг 80 йилларига келганда узбек хал^и миллат сифатида шаклланди, дейиш мумкин.
Таъкидлаш жоизки, Совет даврида хал1ууарнинг этногенези ва этник масалаларига кизиКиш катта булса-да, этнологиянинг баъзибир назарий ва илмий- методологик масалаларида ноани^ликлар йук эмас эди. Айни^са Урта Осиё хал^лари этогенези масала­сида этник атамаларнинг туб моз^иятига эътибор берилавермаган. Масалан, халк ва миллат, улар урта­сидаги куз илгамас фаркдар масаласи. Таникли элшу- нос, академик К.Шониёзов этногенез ва этник тарих- га баришланган асарларида этнос, этник бирлик, ка­била, дабила иттифоки, элат, халк, этнографик гуру^ (субэтнос) ва этник гурузушрга яхши илмий тушун- чалар ва таъриф беради, уларнинг мазмун ва асл моз^иятини яхши очиб беради1. Аммо унинг ишларида миллат таърифи, унинг шаклланиши билан боглик масалаларга етарли урин берилган эмас. К.Шониёзов тушунчасига кура, "элат билан миллат атамалари з^али фанда обдан такомиллашгани йук"2. Виз бу фикрга кушила олмаймиз. Чунки миллат билан халк таърифи, унга куйилган талаблар, дафъатан бир-бир- ларига ухшаб кетади. Аммо улар моз^ият жизс;атидан бир тушунчани англатмайди. Биринчидан, халк- феодализм жамиятининг ижтимоий маз^сули, миллат эса капиталистик жамиятнинг ижтимоий маз^сули- дир. Иккинчидан, халкни уюштирувчи этник омил- лардан з^удудий бирлик чегаралари тарих такозосига кура, узгарувчан хусусиятга эга булади. Аммо миллат давлат чегаралари — катъий, дазслсиз, жаз^он жамоат- чилик ташкилотлари томонидан тан олинган ва мух.о- фазали булади. Учинчидан, халк шаклланган пайтда з^амма вакт з$ам унинг этник номи булавермайди. Чунки одатда з^ар кандай халк тарихи унинг номига нисбатан кадимий булади. Масалан, французлар Барбий Европанинг жуда кадимий халкларидан бу- лишига карамай, уз номини каролинглар империяси парчаланиши натижасида (IX аср) ташкил топган Барбий Франк кироллиги асосида X асрда олди. Ук- раин халки уз она юртида жуда кадимдан яшаб ке- лади, аммо украин атамаси кадимги рус йилно- маларида XII-XIII асрлардагина учрай бошлайди. Шу­нинг сингари узбек хал^и тарихи з$ам, унинг номидан анча кадимий. Бугунги кунда узбек этносини ташкил этган узбекларнинг аждодлари XI-XII асрларда узил- кесил халк сифатида шаклланиб булган эди (шу китобнинг XIII бобига каранг). Унинг этник номи эса бу заминда XVI аср бошларида пайдо булди. Халк миллат даражасига кутарилганда эса унинг номи булиши шарт. Туртинчидан, халкнинг сиёсий уюшмаси— давлат, тарих такозосига кура, з^амма вакт з$ам этнос номи билан аталавермайди, аммо халк миллатга айланганда, унинг давлат номи х,ам миллат номи билан юритилиши шарт. Бешинчидан, этнос- нинг халк даражасида узликни англаш, миллий Fy- рур, Ватан фидойиси булиш, уз халкидан фахрланиш з^исси уша давр жамияти тартиб-коидаларига кура, купчиликда бир хил, юксак даражада булмайди. Аммо халк миллат даражасига кутарилганда бу си- фатлар юксак даражада булади. Олтинчидан, этнос- нинг тили халк даражасида з^амма вакт з$ам давлат тили макомини олавермайди, халк миллат даража­сига кутарилганда унинг тили албатта давлат тили макомини олади (бизда, Узбекистонда бу тарихий факт 1989 йил 21 октябрда юз берди). Еттинчидан, менталитет этноснинг халк даражасида эмас, балки миллат даражасида шаклланади ва низ^оят, саккизин- чидан, миллат узил-кесил шаклланганда давлат жа­мият томонидан бошкарилади, яъни давлат халк хиз- матчиси, барча соз^аларда миллат талаби ва хоз^иш- иродасини бажаручи механизмга айланади.
Демак, миллатнинг шаклланиши этногенетик жа­раён каби узок давом этадиган тарихий жараён бу­либ, миллат феодал жамияти эмас, балки капитализм даврининг ижтимоий маз^сулидир. Миллат этник та- рихнинг энг юкори юксак чуккисиг камолат боски- чики, бу боскичга кутарилган халкнинг давлати мил­лат номи билан юритилади; миллат номи билан юри- тилган давлат чегаралари катъий, дахлсиз, умум- жаз^он ташкилотлари томонидан тан олинади; аник з^УДУДИй чегарада миллат тили давлат тили макоми даражасига кутарилади; аз^олининг узликни англаш даражаси фу^ароларнинг з^аёт мазмунига, кундалик турмуш тарзига айланади; миллатга хос миллий мен­талитет шаклланади; давлат жамият томонидан бош- ^арилади, яъни давлат миллатнинг хо^иш-иродасини бажарувчи механизмга айланади.
Миллатни тил, территория ва этномаданий жи^ат- дан бирлаштирувчи омил иктисодий негиздир. Мил­латнинг и^тисодий-хужалик бирлиги асосида тил ва территория з^амда этномаданий бирликлар шаклла­ниб боради. Миллатнинг иктисодий ва сиёсий бирла- шиши хал!$ огзаки тилининг (лаз^жаларининг) я^ин- лашиши асосида ягона миллий тил — ёзма адабий тил- нинг пайдо булишига олиб келади. Лаз^жалар урнини миллий адабий тил эгаллайди. Навоий ва Бобур тил- лари эски узбек адабий тили булиб, бу тилда Мах- мур, Машраб, Увайсий, Турдий, Нодира, Мунис, Огаз^ийлар ижод цилдилар. Бу тил Комил Хоразмий, Феруз, Му^имий, Фур^ат, Зав^ийлар замонасида янада сай^ал топиб, жадидлар даврида юксак чувди- сига кутарилди. Унинг заминида шаклланган з^озирги замон узбек адабий тилида Абдулла К,°дирий, Ойбек, Бафур Булом, ^амид Олимжон, Зулфия каби бадиий ижод даргалари ^алам тебратдилар. )^озирги узбек адабий тилига давлат тили ма^омининг берилиши узбек миллатининг муста^ил з^аёт сари ^уйган би­ринчи дадил радами булди. Бу ^адам узбек миллати тарихида ошкоралик ва демократия учун кураш амалий з^аёт билан богланиб кетган дамларда куйилли.
Мустациллик тамойилларининг сиёсий ва мафку­равий тамал тошларини цуйиш эса узбек миллати тарихида 1991 йил 31 августдан бошланди. Мустак,ил Узбекистон давлати узбек миллатини узил-кесил шаклланишининг бош омили сифатида жаз^он хари- тасида пайдо булди.

  1. боб. УЗБЕК МИЛЛИЙ МЕНТАЛИТЕТИ ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

5^ар бир халкнинг узига хос, узига мос миллий менталитета бор. Унинг таркиб топиши з^ам узок давом этадиган ижтимоий-психологик жараён булиб, у жамият, миллат, жамоа ёки алох.ида олинган шахс- нинг тарихан таркиб топган тафаккур даражаси, маънавий сало^ияти, инсоний каДР'КИЙмати, улар­нинг з^аёт конунларини тазушл этиш кучи, муайян ижтимоий шароитларда шаклланган аклий кобилия- ти, рух,ий киёфаси ва кувватидир. Менталитет халк­нинг миллат даражасига кутарилган ижтимоий, икти­содий, сиёсий ва этномаданий з^аёти давомида, унинг ижобий ва салбий сифатларини мужассамлапггирган ижтимоий-психологик з^олати ва характер йигиндиси сифатида, узига хос тарихий, этномаданий ва табиий- иклимий шарт-шароитлар доирасида шаклланади. Миллий узига хослик эса узок тарихий жараёнларга муносабатда, ижтимоий-иктисодий ва сиёсий жара­ёнлар, узаро этномаданий алокалар, диний мансуб- ликлар асосида таркиб топади.
Юртбошимиз И.А.Каримов мустакиллигимиз ис- тикболлари ва унинг ривожлантириш йулларига багишланган нуткларида уз фикр-мулоз^азаларини баён этар экан, миллатимизнинг жуда бой ва мурак­каб тарихи, маънавий-азслокий ва фалсафий дунёка- раши, муомала-муносабатлардаги узига хос хусусият- лар ва бетакрор ёндашишлар асрлар давомида халк онги, тафаккури, хулк-атвори з^амда урф-одатларига сингиб, миллатимизнинг узини намоён этиш тарзига айланиб кетган жиз^атларини узбек миллатининг асоси деб билади1 . Бу з^ак ran, чунки узбек халки- нинг ноёб миллий менталитета бум-буш жойда, fo- йибдан пайдо булган эмас. Миллий удум ва урф- одатларимиз минг минг йиллар давомида з$аёт аччик-чучукларини тотиб, ут-оловда тобланиб, ма- шаккатли турмуш имтиз^онларидан утиб муким- лашган2. Шунинг учун з^ам узбек миллий менталитета серкирра ва мустах,камдир.
Узбек миллатининг босиб утган тарихий йули, яшаш шароити: ^уёшли кунлари, з^осилдор замини, серсув дарёлари, боБларининг тотли мевалари, хал- ^ининг мез^натсеварлик, одамохунлик фазилатлари хал^ а1ушй сало^ияти ва руз^ий ^увватининг юксали- шига олиб келган.
Хал^имизнинг ^аётга, жамиятга, табиатга ва ша- роитга муносабати куп минг йиллар давомида унга яратувчилик, мезф-шаф^ат, сермуло-^азалик ва осо- йипггалик ато этган, з$ар бир кескин шароитда з$ам мулок,отдошига, каттага з^урмат, кичикка иззат, муро- саю мадора, андиша-ю муло^азага урин ва вак,т то- пиш шароитида унинг менталитета шаклланган ва сай^ал топган.
Узок; тарихий жараёнлар давомида узбек миллий менталитета 4 та йирик диний-мафкуравий бос^ични босиб утди ва улар (диний мафкуралар) миллат феъл-атворида учмас из ^олдирди.
Аждодларимизга хос биринчи диний-фалсафий мансублик зардуштийлик булиб, бу диннинг ахло^ий фалсафаси одамларни эзгуликка чорлаш, бош^алар- га яхшилик 1$илиш инсоний фазилатларнинг камолат чувдиси эканлигига ишонтиришдан иборат. Зардуш­тийлик фалсафасида ёвузлик жамиятни парчалашга, одамлар уртасидаги инсоний муносабатларни бузиш- га ^аратилган ^айвоний харакатлар эканлиги у^тири- лади. Бу диний-фалсафий ^араш, аввало, сугорма дездончилик маданиятига мансуб утро^ а^оли ора­сида кенг тарк,алган. Чунки зардуштийлик фалса­фасида табиатнинг турт унсури му^аддаслапггирил- ган: ^уёш (олов), ер (унумдор тупро^), сув (оби^аёт); з$аво — сиз^ат-саломатликнинг бетакрор булоги сифа­тида руз^ан ва жисмонан тетиклик бахш этади.
Эзгулик ёвузликнинг з^ар ^андай куринишига ^арши курашда голиб чи^ади, одамлар фарогатда яшайди, дейилади зардуштийлик фалсафасида. Зар­душтийлик инсон учун, унинг келажаги учун зару­рий табиат унсурларини мут^аддаслаштириб, ушбу турт буюк табиат неъматини аввайлаб асрашга, улар­нинг квадрига етиш ва ифлос ^илмасликка, тугри фикр, тугри суз, тугри амал инсон ботиний дунёси- нинг кундалик амали булишига чорлайди.
Узбек халки миллий менталитетининг шакллани- шида мух,им рол уйнаган иккинчи диний мансублик — буддавийликдир. Тарихдан маълумки, кадимги аж- додларимиз з$еч ^ачон бикикликда, узга xaAiyvap би­лан иктисодий ва маданий ало^аларсиз яшамаган. Шундай даврлар булдики, туркий дунёнинг жанговар к,абилаларидан з^исобланган юечжилар мамлакати- миз жанубий сарз^адларида кушонлар империясига асос солиб, унинг буюк з^укмдори Канишка даврида миллий мустак.илликка хос дадил ислоз^отлар утка- зилди: Канишка Юнон-Бактрия давлати тангаларига та1у\ид килмай, уз пулларини зарб эта бошлади, яъни юнон з^укмдорлари ва худолари акси туширилган тангалар урнига Кушон подшолари ва уларнинг самовий тулпорлари акси туширилган танга-пуллар зарб этилди, грек тили ва ёзуви бекор ^илиниб, ма- з^аллий боз^тарий тил ва ёзувига давлат тили м а коми берилди. Канишка диний багрикенгликка амал кил- ган з^олда, милодий 100 йилда диний курултой утка- зиб, империя з^удудларида буддавийлик динига дав­лат ма^оми берилиб, унга атаб мамлакат ичра маз^о- батли буддавийлик ибодатхоналари, чиллахона ва ступалар кУРДиРа бошлади. Масалан, Сурх-Катал, Рабатак, Хадда ибодатхоналари, Зурмала ва Фаёзтепа меъморий комплекслари шулар жумласига киради.
Буддавийликка хос фазилатлар — хотиржамлик, з$ар бир инсон уз з^аётида жуда куп эзгулик килиши ва бу эзгу амаллари унинг з$аёт мазмунига айланиши керак. Буддавийлик бопща динлардан фаркли ула- рок, дунёда з$еч бир узгармас нарса йук деб уктиради. )^аётда факат он ва лазралар силсиласи мавжуд бу­либ, уларнинг з$ар бири йуколиб, кейингисига урин беради, дейди. Будда таълимотига кура, инсон доимо азоб-укубатга маз^кум ва бунга унинг узи сабабчи. Зеро у, гарчан бефойда булса з$ам, уз з^аёти ва фаро- вон турмушини саклаб к°лишга ^арэкат килаДи- Азоб-укубатдан КУТУЛИШ учун меъёридан ортик кунгилхушлик килади, булардан у узини тийиши ке­рак. Мунтазам равишда ичкилик ичмаслик, ёлтои- дан, утирлик, таъмагирлик, юлгичлик, зино килишдан сакланиш керак, деб уктирилади.
Буддавийлик таълимоти Урта Осиёга, жумладан, она диёримизнинг жанубий сарз^адларига милодий эра бошларида кириб келди ва ислом динига ^адар аждодларимиз эъти^одидан жой олди. Сурхондарё вилоятидан топилган Айритом, К°Ратепа> Зурмала, Далварзинтепа, Фаёзтепа, Куёв^ургон ва бош^алар х,амда Фаргона водийсининг ^адимги Кува ша^ри- дан топиб урганилган будда ибодатхонаси аждодла- римизнинг ана шу буддавийлик эъти^одидан далолат беради. Бу ёдгорликларнинг диний-фалсафий ва меъморий шаклланиши буддавийликнинг Ганхара санъати йуналишида ривож топди.
Узбек хал^и миллий менталитетининг шакллани- шида жуда мух,им маънавий ва гоявий рол уйнаган учинчи диний мансублик ислом дини ва унинг ахло- еддир. Хал^имиз эъти^одидан жой олган зардуштий­лик ва буддавийликнинг инсон фазилатига хос энг яхши ибратли ахло^ ва одоб нормалари — эзгулик йулидаги инсон камолати: эзгу ният, эзгу суз ва эзгу амал ислом маънавий дунёсида з$ам тарбия ва таълим мактабининг асоси сифатида янада ривожланди. Ис­лом ахло^и асосида курилган жамият илмий тарак,- ^иёт билан уйгунлашгандагина инсон фаровонлиги таъмин этилиши таъкидланади. "^озирги маданият даврида диёнат билан таравдиёт бирга яшайолмайди, деб хато фикр юритадилар, ...^а^и^атда эса дин покликка курилган ахловдир. Динимизнинг асли а!у\дир> ^УР°ли эса илмдир"1. Асл маънодаги ^а^и^ий ислом инсон ва жамият маънавий ва ахло^ий дунёсининг ривожланиш йулларини курсатиб, у>а- ётда ^алоллик ва поклик, мурувват ва олижаноблик, ростгуйлик ва тугрилик инсон иймон ва эъти^оди- нинг мазмун ва мо^иятини ташкил этмоги зарурли- гини у^тиради. Хал^имиз эъти^одидан кетма- кетликда жой олган уч босцичли диний мансублик узбек хал^и миллий менталитининг ибратона фази- латларини, умумбашарий ^адриятлари ва этнопси- хологик жи^атларини шаклланишида асосий омил ролини уйнаган.
Миллий менталитетимизнинг бу жи^атлари билан фахрлансак арзийди. Афсуски, узбек миллий мента­литетининг яхши жи^атлари билан бирга, унинг бетакрор фазилатларига соя солувчи томонлари з$ам борки, улар узбек миллий менталитетига туртинчи мафкуравий эъти^од — коммунисток роя билан кириб келди. Энг ачинарлиси нгуки, коммунисток мафкура хал^имиз маънавий-ахлокий оламига янгилик (инно­вация) сифатида кириб келган з^аёсизлик, Fap6 дунё- сига хос ахло^ий одобсизлик, судхурлик, таъмагир- лик, ло^айдлик ва бо^имандалик, ^ар бир жаб^ага нопокликнинг су^илиб кириб бориши узбек миллий менталитетининг фожиасига айланди.
Узбек миллий менталитетининг таркиб топиши узбек хал^ининг узига хос шаклланиш жараёнлари билан боглиодир. Маълумки, узбек халк,и икки йи­рик этник илдиздан ташкил топган. Биринчи илдиз мазкур зсудудда яшаган тубжой каДимги сурдий ва туркий этнослар булса, иккинчиси бу з^удудга Сир­дарё куйи з^авзаларидан турли даврларда кириб кел­ган чорвадор туркий хал1ушрдан иборат. >^ар иккала асосий илдизларнинг бирикиши-^оришуви натижаси сифатида дастлаб узбек хал^и, кейинро^ узбек мил- лати ташкил топган. Узбек миллий менталитетининг шаклланишида турфа омиллар бор-ки, улардан би- ринчиси узбек хал^ининг этник жиз^атдан куп тар- мо^ли ва серилдиз булиши миллий менталитети- мизда барча ижтимоий ^атламлар учун умумий жи- з^атлар, жамоа манфаатларини х,имоя килувчи фази- латнинг ривож топишини та^озо этиб келган1. Хал- Кимиз феълидаги баррикенглик, з^отамтойлик, мез$- мондустлик, узаро з^амкорликка мойиллик, FaM- андуз^ли пайтларда ночор кимсаларга з^амдардлик, елкадошлик фазилатлари ана шу жамоавий якдил- ликни таъминлаш, тил ва дил, фикр бирлигини caiy лаш эз^тиёжларидан турилган ва сай^ал топган.
Иккинчи гуруз^ сабаблар доирасига, — дейди этно­лог Адаамжон Аширов, — муайян миллат исти^омат Килиб келаётган ижтимоий-иктисодий, географик- з^удудий ва и^лимий омиллар таъсирини курсатиб утиш жоиздир.
Чунки она заминимизнинг текислик ва дангглар- дан иборат кескин Континентал ирушмли жутрофий ^УДУДДа жойлашганлиги, ёз жазирама иссирининг ^аз^ратон 1$иш билан алмашиниши, бах,ор ва кузнинг шиддат билан келиши ва кетиши хал^имиз феъл- атворидаги аншушк ва лундаликнинг, тупорилик ва 1$айно1$ мезфнинг, ^аттивдуллик ва интизомнинг таркиб топишига олиб келган1.
Узбекларнинг шу она-замин автохтон хал^и сифа­тида табиатга, ерга, сувга, з^авога ва оловга булган чексиз з^урмати ва уларни эъзозлаш билан борли^ турфа хил урф-одат ва маъросимлари, анъанавий сугорма дез^ончилик ва з^унармандчилик удумлари куп асрлик ислом шароитидан ^атъий назар, узбек халкининг турмуш тарзида, урф-одатларида caiyva- ниб келаётган сон-сано^сиз зардуштийлик элемент- ларида айни^са я^ол кузга ташланади. Дарз^а^и^ат, бугунги кунда узига хос тарзда ривожланаётган меъ- морчилик анъаналаримиз, бой фольклор ва ёзма ме- рос, адабиёт ва санъатга булган ^изи^ишларимиз, эзгулик ва ёвузлик уртасидаги кураш, улим ва аба- диёт з^а^идаги асотир ва ривоятларимизда, утро^ хал- ^имиз маданиятига тегишли Навруз, Мезфжон, Гул сайллари, )^осил байрами каби байрам ва сайиллар- нинг давомийлигида ёки инсоннинг ^айгули онлари — мотам маросимларида давом этиб келаётганлиги фи1уэимизнинг далилидир.
Узбек миллий менталитетига хос яна бир олийжа- ноб фазилат унинг туркий илдизи билан боглиедир. Туркийликка хос жанговарлик, мардлик, матонат ва лафз з^алоллиги, багрикенглик, саховатпешалик ва з^ожатбарорлик каби хислатларда ёр^ин ифодасини т??ган' фазилатларни айни^са хал^имизнинг туи-томошага учлигида, узи емай, йиллар мобайнида йигиб-териб элга дастурхон ёзишдан зав^-шавк, оли- шида, аза ва йукдов маросимларини уюшган з^олда утказишида, бола тугилишидан тортиб то мотам маро- симимизгача булган барча тадбирларимизда кенг жамоатчилик ва маз^алла аз^лининг доимо бош-к,ош булиб туриши каби удумларимизда кузатамиз. Мил- лий менталитетимизда туркийларга хос жи^атлар маънавий маданиятимизнинг чиллак, чавгон, купка- ри, кураш каби миллий уйинларимизда, "кулок тиш- латиш", "бешикка белаш", "калин бериш", "мазф" каби удумларимизда, отга булган мезф-муз^аббат, азадор хонадонга з^амдард булиб кунгил сураш, мотам маросимида катнашишнинг "ихтиёрий"-мажбурийли- гида уз ифодасини топган. Кези келганда, таъкидлаш жоизки, узбекнинг миллий менталитета, умуман бар­ча халрушрга хос миллий менталитетлар кушни халк- лар таъсирисиз, муаллак, з^олда, узга хал улардан аж- ралган з^олда шаклланмаган. Айникса, узбек миллий менталитетида тожикларнинг таъсири катта булган.
Узбек миллий менталитетининг яна бир муз^им жиз^атларидан бири — жамият з^аёти, одамлар турмуш тарзи купрок анъана ва урф-одатлар оркали бошка- рилади. Масалан, узбекона расм-русмларга катъий амал килган оилаларда утил уйлантириш, келин тан- лаш, киз узатиш, куёв танлаш пайтларида ота-она ва кариндош-уруглардан алоз^ида хушёрлик ва эъти- бор талаб килинади. Куда булмиш томонлар з^акида тегишли ишонарли маълумотларга эга булмагунча икки ёшнинг бир ёстикка бош куйишига1 оила КУ- ришига ок фотиз^а берилмайди. Авваламбор, була- жак келин ва куёвнинг саломатлиги, жисмоний нук* сонлардан холи булиши, КУДа томонларнинг ижти­моий келиб чикиши, жамоада тутган урни, мавкеи ва обру-эътибори з^исобга олинади. Шунинг учун з^ам халкимиз "тенг тенги билан, тезак копи билан" деб бекорга айтмаган. Агар куёв ёки келин булмиш то- моннинг акли, одоби, з^усни-жамоли бир улчам булса, уларнинг ота-оналари, каРинДош'УРУрлаРиг эвлод- нинг жамоадаги мавкеи ва бу хусусдаги жамоатчи- лик фикри иккинчи, аммо аксар з^олларда з$ал этув- чи омил вазифасини утайди. Она-оналар учун фар- зандни яхшига кушиш- бу борада хато килиб куй- масликда жамоа, жамият раъйи, купчиликнинг кенгашли фикри муз^им рол уйнайди1. Шу боис, жа- моатчилик фикрининг шазсс турмуш тарзи, такди- рини белгилашдаги устуворлик мавкеи бекиёсдир.
Шу уринда "Fap6 ^онунлари, шар^ урф-одатлари билан бонн^арилади” деган ибора шар^ хал1$лари лексиконидан жой олган. Дар^а^и^ат, шарада шу жумладан узбекларнинг турмуш-тарзида з$ам куплаб урф-одатлар ^онунлар даражасида бош^арилади. Масалан, оила даврасида, кенг жамоатчилик урта­сида барча маросимларимизда маз^алланинг бош-^ош булиб туриши, ^уни-^ушничилик анъаналаримиз, оила-турмуш маросимларимиздаги куплаб урф-одат­лар к;онун-даражасида бажарилади.
Барбда шахе жамоага узлигини юзага чи^ариш, истеъдоди ва имкониятларини намойиш этиш, муай­ян ма^садларга эришиш воситаси сифатида кярайли Жамоа инсоннинг ички, ботиний дунёси, ру^ияти ва шахеий з^аётига мутла^о аралашмайди1. Шарвда эса жамоага асосий эътибор берилади. ТТТдрклд жум­ладан узбек миллий менталитетида жамоа инсонни ижтимоий назорат остида тутиб туриш, шахенинг жамоадаги мунтазам ииггироки унинг умумий ахло- 1^ий меъёрлари доирасида иш тутаётганининг исботи сифатида тал^ин ^илинади. Жамоадан ажралган з^олда иш тутиш инсоннинг ижтимоий бегоналашуви сифатида ба^оланади.
Узбек менталитетига хос ана шу жи^атни юртбо- шимиз И.А.Каримов алоз^ида таъкидлайди: “Урта Осиёда биз бутун тарих давомида жамоа булиб яшаб келганмиз, — деб 1^айд ^илади у. —Баъзи Fap6 мамла- катларида эса якка яшашга интилиш кучли. Бу биз- нинг республикамиз учун мос эмас. Айтайлик, бизда маз^аллачилик анъанаси жуда кучли... Мен хусусият- лар тутрисида гапирар эканман, Америкада шахе демократияси устувор булса, бизда бош^ача меъёр- лар асосида, яъни жамоа манфаатларига мос яшаш устунлигини айтмо^чиман2. Дарх,а^и^ат, узбек хал^и жамоа манфаатлари, жамоачилик фикри доирасида, анъана ва урф-одатларга соди^ик негизларида бир- лашишга мойил ва шунга интилувчи халвдир. Зеро, анъаналарнинг узи з^ам жамоатчилик фикрининг бар^арорлашган ифодасидир3.
Анъаналар ва урф-одатлар миллатимизнинг элни бирлапггирувчи энг яхши сифатларидир. Аммо мил­лий хислатлар щтисодият ва ишлаб чикариш билан узвий богланмаса, халкнинг келажаги куринмайди, халк миллат сифатида з^алокатга учраши мумкин. Ундай миллатдан Берунийлар, Аз$мад Фаргонийлар, Мухаммад Хоразмийлар, Амир Темур ва Улугбеклар, Навоий ва Бобурлар, Машраб ва Нодиралар, Маз$- мудхужа Без^будий ва Абдулла ^одирийлар, Хабиб Абдуллаев ва Яз$ъё Буломовлар етишиб чик,майди. Миллат иктисодияти канча мустазс,кам булса, унинг "оила иктисодияти" х,ам шунча мустаз^кам булади. Иктисодиёт оилада бола дунёга келиши билан бош­ланади. Оилада угилдир-киздир, тугилгач, ота-она уртасидаги оила ринггалари, оила занжири мустаз^- камланиб боради, яъни янги му ставкам оила туги- лади. Узбек оиласи болажонли булади. Шунинг учун хал^имиз “болали уй бозор, боласиз уй мозор" деб бежиз айтмаган. Оилада утил тугилдими, чорбогда мевали дарахтлар ва тераклар сони ортади, кушимча иморатлар солиш бошланади, курада куйлар, новвос- лар бокилади. Чунки з^адемай, туйлар бошланади1. Туйларимизнинг хили шунчалар купки, узбек хона- донининг боши туйдан чик,майди. Оилада к,из тугил­дими, сандиеда сеп йигила бошлайди. Чунки ота-она Качонлардир з^овлисида "ёр-ёр улан" айтилишини кутади. Бундай узбекона миллий менталитет такозо этган оила анъаналари з$ар бир узбек оиласини з^ара- катга солиб куяди, аникрок килиб айтганда: бирин- чидан, келажагини уйлаган ва унга ишонган халк, бундай хислатга эга халк Зеч качон з^алокатга учра- майди; иккинчидан, мез^натсевар халк У3 фарзандини укимишли, уйли-жойли килишни, з$ар кандай огир иш булса з$ам даромадга з^аром ишлатмай мез^нат Килиб топишга интилган2. 5^ар бир оиланинг уз "гос- плани", истикболли иктисодий режаси булмаса, бу­гунги бозор иктисодиёти даврида миллий менталите- тимизга хос куп орзу умидлар уз-узидан суниб бори­ши ёки миллий менталитетимизга ёт, миллатга иснод келтирувчи нуксонлар авж олиши мумкин.
Афсуски, юз эллик йиллик мустамлака даврида узбеклар миллатга хос куп яхши фазилатларни йу- 1$отди. Айни^са, шуролар даврида хал^имизга хос з$амжиз$атлик, жанговарлик, з^ар ишда суз ва амал бирлиги сингари фазилатларга жиддий зарар етди. Хал1$ орасида миллий бирликка интилишдан кура, гуру^ий, этномаз^аллийчилик ва з^удудий айирмачи- ликка берилиш кучайди. Миллий менталитетга зид булган з^амма нарсага рози булиб кетавериш, ло^айд- лик, худбинлик каби хислатлар авж олди. Узо^ давом этган совет даврининг мафкуравий тазйи^лари о к, и бати да куплаб диний ва миллий ^адриятларимиз топталди ва эътиборсиз ^олди. Хал^имизнинг мутсяд- дас анъана ва маросимларимиз бидъат, "эскилик сар^ити" дея цораланиб, камситилди ва та^иг^ланди, удумларимизнинг тарихий асосларига холисона баз^о берилмади.
Узбекистон муста^илликка эришгач, утмишдан мерос булиб утган ана шундай салбий з^олатларга янгича нигоз^ билан ^араш, аждодларимиз томонидан яратилган бебаз^о маънавий ва маданий мероси- мизни, советлар даврида сохталаштирилган тарихи- мизни янгилаш ва шу асосда умуммиллий маънавий ислоз^отларни амалга ошириш асосий вазифалардан бири деб эътироф этилди ва улар давлат сиёсати даражасидаги муз^им вазифа ^илиб белгиланди. Бугунги кунда з^аётий заруриятнинг узи хал^имиз феъл-атвори ва миллий ментали-тетини янгилашга жиддий эътибор беришни та^озо этмовда.
Аммо афсуски, бугунги кунда кечаётган глобалла- шув жараёни жаз^он халклари учун умумий этикет, умумий феъл-атвор, умумий менталитетнинг шаклла- нишига олиб келмокда'. Бунга бевосита жаз^он ми^ё- сидаги жи/удий сиёсий, иктисодий ва мафкуравий ра^обатлар ва жаз^он ахборот воситаларида Барб ах- ло^ий нормаларининг тинимсиз таргиби тарихан таркиб топган миллий менталитетимизга кучли сал­бий таъсир курсатмовда. Глобаллашув туфайли Узбе­кистон бир томондан, иктисодий жиз^атдан жаз^он з^амжамияти таркибига кириб борса (бу ижобий з^ол), иккинчи томондан, узбек халкининг миллий мента- литетига хос талай кадриятлар, маросим ва ибратли удумларнинг секин-аста йуколиб боришига сабаб булмокда.
Мана, узбек хал^и уз муста^иллигига эришганига з^ам 16 йил тулди. Неча асрлик орзу-умидларнинг, кураш ва интилишларнинг руёбга чи^иши туфайли миллий роя, миллий мафкура тамойиллари турилди. Тарихий анъаналарга садок.ат, аждодлардан фахрла- ниш, ижтимоий таравдиётнинг муз^им, керакли йуна- лишларини давом эттириш муста килли к ва миллий роянинг энг муз$им омилларидан эканлиги оддий з$аё- тий ^акиКатга айланди.
Миллатимизнинг эртанги такдири, бугунги ёшла- римизнинг келажакка ишончи, пухта эгаллаган кас- би, билими ва малакасига бевосита боглик- Мамла- катимизда "Кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури" ишлаб чикилди. Дастурда белгиланган вазифалар таълим тизимини тубдан ислох, килишни талаб этди ва “Таълим з^акида" конун кабул килинишига олиб келди. Бугунги кунда з^ар иккала тарихий ах,амиятга молик давлат з^ужжати мамлакатимизда умумий ва махсус билимга эга булган, замонавий дунё^араши, миллий ва умуминсоний ккадриятлари шаклланган ёшларни тарбиялашда асосий замин булиб хизмат килмокда.
Бугунги ёшларимиз калбида, онгида, тафаккурида миллий рурурни, Ватан туйгусини, инсонга, унинг оиласи, хонадони ва маз^алласини, киндик кони ту- килган азиз жой —Ватанни калбидан севишни уйро- тиш керак. Булар узбек миллий менталитетининг мазмун ва мох,иятини ташкил этади.
Замонамиз ёш авлоди онгига бу сифатларга хос фазилатларни сингдириш психологик ва педагогик жиз^атдан мураккаб, куп киРРали ва узок муддат талаб килувчи жараён булиб, унинг ечими заминида энг муз^им омил —иктисодият ётади. Мамлакатимиз з$али утиш даврини якунлагани йук. Иктисодият, иш­лаб чикариш ракобатбардош даражасига кутарил- мас экан, утиш даври чузилаверади. Буни ёш авлод онгига сингдириш бугунги куннинг энг долзарб ма- саласдир. Давлатимизнинг, Юртбошимизнинг тактик
ва стратегик йули з^ам шунга ^аратилган. Буни ёш авлод тугри тушунмofh лозим. Куп нарсалар, мамлакат келажак таедири айнан шу ёшларга боглик,.
Дунёдаги з$ар бир давлатда уз миллий манфаат- ларини мустаз^камлаш эрки бор. Бу табиийки, cofaom, дустона, узаро манфаатли ра^обатни пайдо кил дли Миллий тарак^иёт халкнинг яратувчилик салоз^ия- тига, уюпщорушгига 6ofahi$. Ким тез, кучли ва ташаб- бускор булса, таравдиёт байроги уша жойда булади. Тарак,к,иёт чут^исига биринчилик байрогини тикиш- га э'ьти^оди му ставкам, характери кучли, диёнати юксак миллат эришади. Кадим утмишда з^ам, з^озирги замонда з$ам купчилик манфаатини кузловчи, юрт з^амжиз^атлигини таъминловчи одил сиёсат ва унинг амалий таъсири кишилик жамияти равна^ининг му- з^им омили булиб келган. Шундай сиёсатни шакллан- тириш ва з^аётга татби^ ^илиш куп жиз^атдан давлат арбобларига, з^окимларга, з^у^у^ни з^имоя ^илувчи ташкилот раз^барларига, уларнинг ^обилияти ва са- лоз^иятига, уларнинг теварак-атрофидаги миллат вакилларининг виждонига, илмий салоз^ияти ва адо- латлигига боглиодир1.
^аёт к,онун-^оидалари шуни курсатадики, фар- занднинг том маънодаги шахе булиб етишида унинг насл-насаби, оиладаги тарбияси, маз^алла жамоаси катта }фин тутади. Лекин, миллат фарзандларининг камолатга эришишида уларнинг илмий, сиёсий тай- ёргарлиги, уз устида муттасил ишлаб бориши янада муз^имдир. Аммо баъзи раз^барлар катта лавозимга эришгач, аста-секин уз вазифаси халвда хизмат этишдан иборат эканлигини унутиб борадилар, халк,- дан узо^лашишга интиладилар, уз шахеий манфаати- дан бош^а нарсани курмай ва сезмай ^оладилар. Натижада, уни жамият томонидан назорат ^илиш, тан^ид ^илиш ёки у з^авда фикр изз^ор ^илиш имко- ниятлари чегараланади ва бундай раз<,барлар тезда кенг халк, оммаси куз унгида обрусизланиб ^оладилар.
Кадим замонлардан хал^имизда тарбияга таълим- дан кам ах,амият берилмаган. "Бир болага етти ^ушни ота-она» деган улуг хикмат бор. "Олим булма, аммо одам бул", деган хикмат з$ам узбеклар орасида кенг таркдлган. Бу мак,олларнинг тагида катта фалсафий маъно ётади. Миллат ва одамийлик тушунчаси одоб- ахлок, пок маънавият, диёнат, туррисузлик, ^алоллик каби инсоний фазилатлар билан биргаликда, ватанпар- варлик ва элсеварлик каби эзгу тушунчаларни з$ам уз ичига камраб олади. Узбек халедда ана шундай ранг- баранг миллий менталитет ва узбекона тизим шакллан­ган. Бу тизим боланинг тугалишидан бошлаб то камолга етиб, муслщил з^аётга кадам куядиган давригача булган йилларни кам раб олади. Бугунги кунда ушбу анъанавий тизимнинг асосий буганларини оила, ма^алла, мактаб, урта махсус ва олий укув юртлари ташкил этади.
Энг дастлабки боскичда онанинг роли бекиёсдир, она оиланинг ор-номуси, урут давомчиси ва етакчиси сифатида кадрланган. Халк,имиз "Куш уясида курга- нини килади", деб бежиз айтмайди. Агар оила з^алол- лик, мез^натсеварлик, раз^имдиллик, эзгулик йулида намуна булса, бола тарбияси з^ам шунга караб шакл- ланиб боради. Бунинг учун бола билан ота-она урта­сида з$еч качон тусик булмаслиги керак. Ота-онага фарзанддан зур кувонч йук. Бунинг учун ота-она фар- зандга вакт ажрата билиши, бола эса ота-она мезфи- ни амалда з^ис этмоги керак. Бундай масъулият узбек миллий менталитетининг асосий омилларидан бири- дир. Афсуски, шуролар даврида раз^барлик вазифа- сида хизмат килган миллатимиз вакиллари мисолида менталитетимизнинг бу олтин бойлиги куп оилаларда йуколиб борди. Бола тарбиясини тамомила бокча ва мактабга топшириб куйилди. Бу фожиа бугунги мустакил з^аётимизга з$ам кириб келмаслиги тутри- сида кайгурмогимиз керак.
Бу мукаддас анъана маз^алла тарбияси билан бир­галикда, уйгунлашган з^олда миллатимизни Fap6 менталитетидан фарклантириб туради, элни жамоат булиб яшаш деб аталадиган фазилатдан базфаманд Килади. Бу тушунчалар баъзан гарбона менталитет- нинг моз^иятини шакллантирадиган индивидуализм- нинг акси сифатида намоён булади.
Бу фикр-мулох,азалар тазушлидан келиб чикиб ай- тиш мумкинки, келажак тараккиётимизнинг гарови ёшлар онгида cofaom турмуш тарзини шакллан- тириш, бу борада аждодлар меросидан, угитларидан мунтазам фойдаланишдадир. Бугунги муста^ил Узбекистон куп миллатли жамиятни ташкил этган экан, миллатлараро муносабатларда cofaom му^итни яратиш учун мунтазам иш олиб бориш, суз билан дилнинг бирлиги, амалий фаолиятда пок ва имон- эъти^одли ва масъулиятли булишга эришиш миллат олдида турган энг долзарб масалалар булиб ^олди.
Тарих ва маданий мерос миллатнинг асосий бой- лиги. Тарихни объективлик, холислик тамойиллари асосида билиш янгитдан миллий давлат барпо этаёт- ган хал!$ учун гоят зарур. Замонамизнинг илгор мил- латлари уз тарихини танк,идий куз билан мушоз^ада ^илиш ор^али уз миллий менталитетларини шакл- лантирганлар. ^озирги кунда узбекка хос ментали- тетнинг асосий омиллари, ^ирралари таркиб топган. Шунинг билан бирга, менталитет миллатнинг узил- кесил шаклланиши билан 6ofahi$ эканлигини з$ам унутмаслик керак. Бугунги кунда узбек миллати тула-тукис шаклланган. Аммо миллатнинг тула-тукис шаклланиши унинг узил-кесил шаклланганини анг- латмайди. Бунинг учун муста^ил давлатимиз олдида и^тисодият билан боглик, ечимини кутаётган муаммо- лар мавжудки, улар ишлаб чи^ариш имкониятлари- мизнинг жаз^он бозорида ра^обатбардош маз^сулот билан урин эгаллашларига 6ofahi$. Бу масалалар илмий асосли ечимини кутмовда.
Бу муаммолар ^анчалар долзарб булишидан ^атъи назар, бугунги кунда бутун жаз^он буйича улкан глобаллашиш жараёнлари жадал кечаётган кезларда, узбек миллий менталитетини тадкик к,илиш, унинг умуминсоний ^адриятларга нечоглик мослигини кузатиб бориш з^амда узига хос, узига мос миллий менталитетга эга халк, эканлигимизни амалий з^аётда, ёшлар тарбиясида курсатиб боришимиз лозимлигини з^ам унутмаслигимиз керак.

Download 0,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish