Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

КУРУЛТ°Й 
х,ар йили бир марта чакирилар, 
унда республика Конституциясини к,абул к,илиш ва 
узгартиришлар киритиш, х,укуматнинг х,исоботи ва дав­
лат бюджетини тасдикдаш каби мух^м масалалар к^фи- 
лар эди. Конституцияга кура, курултойлар уртасида 
к,онун чикдрувчи ва назорат кдлувчи олий орган — 
Бутун Бухоро МИК хдсобланади. Курултойда Бутун 
Бухоро МИК раиси килиб Усмонхужа Пулатхужаев сай- 
ланди (1922 йил августда булган III-курултойда бу ла- 
возимни Порсо Хужаев эгаллайди). Конституцияга му- 
вофик, Халк, Н озирлар Ш уроси давлат х,окимиятини 
иж ро килувчи ва бош карувчи олий орган сифатидаги 
уз вазиф асини сакдаб колди27. Х,укумат 10 та н ози р - 
ликдан иборат булиши курсатиб утилди.
БХСРнинг Байрокида ярим ой ва юлдуз тасвири 
акс эттирилган эди.
Бухоро республикасининг Герби саккиз к,иррали 
катта юлдуз орасида кизи л ф он ичидаги ярим ой ва 
юлдуз тасвиридан иборат булиб, саккиз киррали ю л­
дуз зарх,ал ранг билан буялган эди.
Бухоро республикасининг миллий валютаси даст-
196


лаб металлдан ишлаган пул — танга булиб, у 1920 йил 
сентябрдан бошлаб муомалага чик,арилган. Орадан куп 
утмай 
k
,
o f o

сумлар — кулда тайёрланган 50, 100, 3000, 
5000, 10000 сумликлар пайдо булган. Бирок Бухорода 
тилла ва кумуш тангалар кейинчалик х,ам муомалада 
булган. Бухоронинг ко 
р о з
пуллари Хоразм валютасига 
нисбатан анча барк,арор эди. 
Пулнинг тулов курби 
(харид кобилияти) ю кори булишига хукумат бошлири 
Ф. Хужаев алох,ида эътибор к,аратган.
1922 
йил охирида Бухорода пул ислох,оти уткази- 
либ, муомалага матбаа усулида босилган янги 1, 5, 10, 
25, 100, 250 сумликлар чикдрилади. Бирок, М арказнинг 
тазйики билан худди Хоразм республикасида булгани 
сингари 1923 йил ёзида Бухородаги миллий валюта 
Россия рублига (3,5 Бухоро сумига 1 Россия рубли 
нисбатида) алмаштирилди. Бухоро ва Хоразм респуб- 
ликалари Туркистон АССР кдторида СССРнинг ягона 
ик,тисодий макони доирасига тортилди.
Бухоро респ убли каси д а миллий куш ин таш кил 
килишга киришилди. 1920 йил 5 сентябрда отликдар 
дивизияси ва пиёдалар бригадаси тузиш хдкдда ф ар- 
мон к,абул килинган булса х,ам бу ж араён мураккаб 
кечди. БХСР х,укумати 30 декабрда 2000 кишини Бухо­
ро кизил армияси сафига чакириш учун буйрук, чи- 
к,арди. 1921 йил февраль ойида х,арбий нозир Ф. Х уж а­
ев буйрури билан фак,ат Бухоро вилояти х,удудида яшов- 
чи 20—:26 ёшли йигитлардан 1500 киши Бухоро кизил 
миллий армияси таркибига чакирилди28. Бирок мах,ал- 
лий ахрлининг к)шчилиги армия ва милиция сафига 
кириш ни хохдамади. Натижада РСФСР ва Туркистон 
АССР талаби билан Туркф ронт ихтиёридан кизил ар- 
миянинг 2 та полки, батальони ва артиллерия б атарея- 
си олиниб, Бухоро хдрбий нозирлиги ихтиёрига бе- 
рилди. Бундан ташк,ари к,изил армиянинг 40000 киш и- 
лик мунтазам к,исмлари Бухоро республикаси х,удуди- 
да доимий сакданди ва улар миллий мухолифат куч- 
лари — истикдолчилик х,аракатига к,арши курашдилар.
Бухоро х,укумати рах,барлари жамиятни дем окра­
тик тарзда янгилаш учун солик, тизимини ислох, килиш- 
га, уни давлат ва халк, манфаатларига мувофикдаш ти- 
ришга х,аракат к,илдилар. Амирлик давридаги турли 
солик ва улпонлар бекор к^линди. 1921 йил 26 ноябрда 
Бутун Бухоро МИК к,абул килган «БХСРдаги давлат 
соликдари тутрисидаги к,онун»да янги х,укуматнинг со-
197


лик, сиёсати уз аксини топди. Бу к,онун билан мамла- 
катда ш у пайтгача «марказий ва мах,аллий хукумат 
идоралари томонидан ундириб олинаётган мах,сулот ва 
пул соликдари бекор к,илинди». 1922 йил 1 январдан 
бошлаб 5 солик, тури: х,осилнинг 1/10 куисми м икдори- 
да олинадиган уш р ва чорванинг 1/40 кдсми микдо- 
рида олинадиган закот, х,унармандчилик устахоналари 
учун солик,, савдогарлардан бож хона с о л и т , турли 
хуж ж ат ва ш артномалар тузилганда махсус солик, оли­
надиган булди29.
Бухоро республикаси куш ни давлатлар билан дип- 
лом атик м уносабатлар урнатиш га алох,ида эътибор 
кдратган. Бухоро мустакдллигини Россиядан кейин и к- 
кинчи булиб 1920 йил 26 октябрда Афронистон эъти- 
роф кдлади. 17 декабрда БХСР хукумати бошлири ва 
ташк,и ишлар нозири Файзулла Хужаев билан Афро­
нистон таш кд иш лар вазири М ахмуд Тарзий х,ар икки 
мамлакат уртасида дипломатик муносабатлар урнатил- 
ганлиги туррисида ёрликни узаро алмаштиришди. А ф ­
ронистон давлати Бухорога Абдулх,одихон бошчилиги­
даги янги элчиларини юборди. 1921 йил 11 январда 
Бухоро республикаси уз навбатида Кобулга Абдура- 
х,им Ю суфзода рах,барлигидаги элчиларни жунатди.
1922 
йилда Бухоронинг Афронистондаги янги элчи- 
си к,илиб Х °ш им Шоик, тайинланди. Уша йилнинг охи- 
рида у БХСР хукумати мамлакат х,удудидан кизил а р ­
мия чикдриб ю борилиш ига рози эканлиги хдкидаги 
махфий битимни Афронистон билан имзолайди. Бу би ­
там ош кор булгач, халк,аро мик,ёсда катта ш ов-ш увга 
сабаб булди. Россиянинг тазйик,и билан 1923 йил 18 
июнда Кобулдаги Бухоро элчихонаси тугатилиб, энди- 
ликда Бухоронинг А ф ронистондаги м ан ф аатлари н и
СССР вакили «х,имоя» к,иладиган булди.
Файзулла Хужаев Эрон, Туркия, Хитой, Япония каби 
Шарк, давлатларидан ташк,ари Fap6 мамлакатлари, ж ум- 
ладан, Германия билан дипломатик алок,алар урнатишга 
катта куч-райрат сарфлади. Бухоро билан Германия 
уртасида маданий ва ик,тасодий х,амкорлик йулга к,уйи- 
либ, савдо-сотак, авж олдирилган. Германияга куплаб 
талабалар укдш га юборилган. Ф. Хужаев 1922 йил ку- 
зида Германияда булиб, турли банклар ва ком пания- 
лар билан ш артномалар тузган. 1922 йил бошларида 
Туркияга (Афронистон орк,али) Бутун Бухоро М ИК р а ­
иси У. Пулатхужаев таш риф буюриб, Бухоро респуб-
198


ликасининг моддий ёрдамини янги ж ам ият кураётган 
М устафо Камол Отатурк (1881 — 1938) хукуматига топ- 
ширган эди.
Бухоро хукуматининг мустак,ил сиёсат юритиши 
албатта совет Россияси рах,бариятига ёк,мас эди. Бу- 
хородаги демократик ж араёнларга мамлакат тапщ ари- 
сидан тазйик, тобора кучайиб борди. 1923 йил 3 июнда 
Бухорога СССР Куролли кучларининг Бош кумондони 
С. С. Каменев, Туркф ронт Инк,илобий х,арбий кенгаш 
раиси А. И. Корк, РКП(б) МК Урта Осиё бюроси аъзоси 
М ихайлов ва боищалар келишди. Улар Бухоро хуку- 
мати фаолиятидан к,оник,маётганликларини очик, ай - 
тиб, социалистик узгариш ларни жадаллаштириш ке- 
раклигини таъкидлашди. Орадан куп утмай — 12 июнда 
РКП(б) МК Сиёсий бюроси махсус кдрор к,абул к,илиб, 
Бухоро хукуматини советлаш тириш чора-тадбирлари- 
ни белгилаб берди ва РКП(б) МК котиби Я. Э. Рудзу- 
такни Бухорога жунатди. 24 июнда Бухоро хукумати 
таркибидан Отауллахужа Пулатов — Ота Хужаев, Фит- 
рат, Саттор Хужаев, М уинжон Аминов, К,ори Йулдош 
Пулатов, Абдурах,им Ю суф зода, М узахар М ахсум 
Бурх,онов, Х ож и ХамР° Йулдошев четлаштирилиб, Бу- 
хородан сургун к,илинди30. Бухоро х,укумати М осква 
ва Тош кентнинг «коммунистча сабоки»ни олган «таж- 
рибали совет ходимлари» билан тулдирилди.
Бухоро х,укуматида Туркистондан юборилган эмис- 
сарларнинг таъсири тобора кучайиб борди. Коммунис- 
тик унсурлар бу билан чекланиб к,олмасдан 14 август- 
да булган М ИК фавкулодда сессиясида Конституция 
матнига узгартириш киритишга муваффак, булдилар.
1923 йил 11 — 17 октябрда булган Бутун Бухоро халк, 
вакилларининг IV к,урултойи Конституцияни узгарти­
риш туфисидаги к,арорни тасдикдади. Унга биноан б ар­
ча савдогар, мулкдор ва собик, амалдорлар сайлов 
х,ук,ук,идан мах,рум к,илинди. Аммо ишчи ва косиблар- 
нинг сайлов х,ук,ук,и кенгайтирилди. Шунингдек, к,урул- 
той жамиятда ижтимоий баркдрорликни кучайтиради- 
ган «совет курилиш и тугрисида» номли махсус к,арор 
к,абул 
1
дилди. Ж ам ият тобора сиёсийлаш иб борди. Бу­
хорода утказилаётган демократик ислох,отларнинг так,- 
дири хавф остида к,олди. М арказнинг талаби билан 
мамлакатда сунъий равишда социалистик к,айта к,уриш- 
ларни амалга оширишга киришилди. Республикадаги 
бу кескин вазият куролли мухолифат хдракатининг
199


кучайиш ида х,ам уз ифодасини топди. Барбий Бухоро­
да Мулла Абдулк,ахдор (1884— 1924), Ш аркай Бухоро­
да Иброх,имбек (1889— 1932) бошчилигидаги истикдол- 
чилар уз х,аракатларини ф аоллаш тирдилар.
Ш ундай кддиб, 1923 йил ёзида мустабид совет ре- 
ж им и Бухорода узига хос давлат тунтариш ини амалга 
оширди. Миллий куш ин ва миллий валюта больш е­
виклар томонидан тугатилди. Бу х,олат Бухоро муста- 
кдллигига катта хавф тугдирди. Бирок, Хоразм рес- 
публикасидан ф аркди равишда, ф акдт 1924 йил кузи- 
дан бошлаб Бухорода социалистик таракдиёт томон 
йуналиш тан олинди.
1924 
йил 18—20 сентябрда булиб утган Бутун Б у­
хоро халк, вакилларининг V -курултойида Бухоро Халк, 
Совет Республикаси Бухоро Совет Социалистик Р ес­
публикаси (БССР)га айлантирилди. БССРнинг тузили- 
ши юк,оридан туриб сунъий тарзда амалга оширилган 
х,одиса эди. Н атижада таракдиётнинг демократик йули 
инкор кдлиниб, социалистик йуналиш танланди. М ар- 
каздаги больш евик рах,барларининг Бухоро ва Хоразм 
Халк, Республикаларини социалистик республикалар- 
га айлантириш дан кузда тутган асосий мак,сади м а- 
х;аллий халкдарни тезрок, советлаштириш, халк,имиз 
онгига коммунизм м аф курасини м аж буран сингдириш 
эди.
1924 
йил ноябрь ойи охирида Бухоро республика­
си х,ам худли Хоразм республикаси сингари тугати- 
либ, унинг х,удуди янги таш кил этилган Узбекистон 
ССР (1929 йилгача таркибида Тожикистон АССР булган) 
ва Туркманистон ССРга киритилди.
* * *
Бухоро ва Хоразм Халк, Республикалари узбек хал- 
ки давлатчилиги тарихида мух,им урин тутади. Шарк,- 
даги дастлабки халк, республикалари булган бу дав- 
латлар киска муддат ичида катта таракдиёт йулини 
босиб утди. Урта асрларга хос монархия тузуми ва 
к,олокдикдан, диний мутаассиблик ва жадолатдан д е ­
м ократик узгариш лар томон катта к,адамлар таш лан- 
ди. Асосан собик жадидлардан таш кил топган Бухоро 
ва Хоразм хукуматлари мамлакатда демократик исло- 
х,отларни карор топтиришда жуда к#йин ш ароит ва 
вазиятларда иш олиб бориш ларига к,арамасдан, уз ф а-
200


олияти давомида айрим хато ва камчиликларга йул 
куйса-да, шунингдек, доимий равиш да болыпевиклар- 
нинг зуруми ва Кремлнинг тазйикуи остида сиёсат ю ри- 
тишга мажбур булган булса х,ам уз тарихий вази ф а- 
сини уддалай олди. Хусусан, Бухоро Халк, Нозирлар 
Ш уросининг фаолияти тах,синга сазовордир.
Хулоса кдлиб айтганда, Бухоро ва Хоразм Халк, 
Республикаларининг демократик ислох,отлар томон бо- 
сиб утган йули уша давр учун х,ам, бугунги кун нук,- 
таи назаридан олиб к,аралганда х,ам маш акдатли ва 
улуг йул булди. Бухоро ва Хоразм республикалари 
атиги 4—5 йил ичида дунёвий ислох,отлар ж орий к^ли- 
наётган демократик давлатга айлана бошлади. А фсус- 
ки, бу ж араёнлар мустабид совет реж им и томонидан 
сунъий равишда тухтатиб куйилди ва нисбатан муста- 
к,ил булган бу давлатларнинг мавжудлигига х,ам бар- 
х,ам берилди.
Бухоро ва Хоразм Халк, Республикаларининг туга- 
тилиши билан камида уч минг йиллик тарихга эга узбек 
халк^нинг миллий давлатчилиги х,алк,аси деярли узиб 
ташланди. Узбекистон ССР тузилса х,ам (1925 йил ф ев- 
рал), орадан куп угмай у СССР таркибига киритилди. 
УзССР амалда х,еч к,андай мустак,ил сиёсий х,ук,укдар- 
га эга булмай, балки янги шаклдаги мустабид совет 
режимининг бир к^исми булганлиги учун мустакдо дав­
лат вазиф асини утай олмади.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish