Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

Д. А. Алимова, Э. В. Рт веладзе


КДДИМГИ ДАВРДА
УЗБЕКИСТОН
ДАВЛАТЧИЛИГИ


КЛДИМГИ БАК.ТРИЯ п о д ш о л и г и
«КАТТА ХОРАЗМ»
(эрамизгача булган VII—VI асрлар)
Урта О сиёнинг жанубида жойлаш ган унлаб янги 
типдаги вох,а — давлатлар сунгги бронза ва илк темир 
даврида (ИТД 1) баъзан йирик сиёсий бирлашмалар — 
подшоликларга бирлаш ар эдилар. Урта Осиё ж ануби­
да булар Бакдрия, М арриёна ва «Катта Хоразм» эди. 
Й ирик подшоликларнинг таш кил топишида, афтидан, 
ички иж тимоий-икдисодий омиллардан ташкдри, таш - 
к,и субъектив омиллар х,ам муайян роль уйнаган. М аз­
кур омиллардан бири М есопотомиянинг уриищок, дав­
латлари — Мидия, Оссурия, М итания томонидан со- 
линган хавф эди. Ёзма манбалар, энг аввало «Авесто» 
ва грек-рим тарихчиларининг гувохдик беришига кара- 
ганда уш бу сиёсий вокеалар эрамизгача булган VII—
VI асрларда, Эронда Ах,монийлар сулоласи бошчили­
гидаги им перия тузилгунга кадар булиб утган.
«Авесто»да Урта Осиёдаги, шу жумладан, У збекис- 
тондаги куплаб журрофий номлар ва халкдарнинг ном- 
лари тилга олинади. Унда шундай дейилади: «Энг яхши 
ерлар ва мамлакатларнинг биринчиси к,илиб, мен Ахура 
Мазда, Арьянэм Вайчахни яратдим... Яхшиларнинг ик- 
кинчиси сурдлар яш айдиган Гава... яхш иларнинг учин- 
чиси... М ауру (Марв)... яхшиларнинг туртинчиси... Бахди 
(Бак,трия)... Беш инчиси мамлакат — Н исойа (Нисо)...» 
ва х,оказо. Х,аммаси булиб «Авесто»да 16 та мамлакат 
санаб утилади1, улар орасида Арьянэм Вайчах, Сурд 
(Гова), Бакдрия ва М арриёна аник, локализацияга эга- 
дир.
<(Арьянэм Вайчах» — «арий кенгликлари» деган маъ- 
нони англатади. Куп тадк,ик,отчилар уни Хоразм деб 
тушунадилар. Лекин бошк,ача нук,таи назар х,ам бор. 
Масалан, И. М. Дьяконовнинг ф икрича «орийлар кен г­
ликлари» бу уринда бир мамлакат ёки вилоят тушун- 
часидан кура кенгрок, маънода к,уллаигаи ва бутун Урта


Осиё хдмда Шарк,ий Эрон текислигини уз ичига ола- 
ди2. «Авесто»да муайян давлат хукмдорини англатувчи 
«дахъюсости — вилоятлар устидан х,окимият» атамаси 
хам учрайди3. «Арьянэм Вайчах» ёки «Арьйошайана» 
арийлар яшаган худудларни билдирувчи ж угрофий ата- 
ма эканлиги хдк,икдтга як,инрокдир, аммо у сиёсий 
бирлашма булиши хдм мумкин.
«А весто»да учрайдиган «орий» атам аси одатда 
кучманчи кдбилалар «турлар»га кдрши турган халк,- 
лар ёки ерларга нисбатан кулланилади. Антик тарих- 
чилар бу худуд деб «Хоразм»ни тушунадилар. М аса- 
лан, Геродот «Тарих» асарининг учинчи китобида4 гир- 
конийлар, парфияликлар, таманейлар, дрангиёнлар ва 
хоразмликлар ерлари чегарасида жойлашган Ак дарё- 
сида тугон курилгани ва бу турон хоразмликларга те- 
гишли экани хдкддд ёзади5. Геродотдан сал олдинрок,, 
Гекатей (эрамизгача булган 500 йил атрофи) п арф и я- 
ликларнинг шарк,ий томонида жойлашган «Хоразм»- 
ни, «бир к,исми текисликларда, бир к,исми торларда 
яшовчи» хоразмликларни тилга олган эди ва бу «Катта 
Хоразм» афтидан, М арв ва Х,иротнинг туртта райони- 
ни кдмраб олган6.
Совет тарих фанида хукмрон булган бундай нук,- 
таи н а з а р н и 7, б иринчи м арта нем ис шаркднуноси 
И. М а р к в а р т8 баён к,илган ва уни н г ш огирдлари 
В. Б. Хеннинг, И. Гершевич томонидан куллаб-кувват- 
ланган эди9.
Бирок, И. Н. Хлопин «Катта Хоразм»нинг йирик 
сиёсий бирлашма сифатида ах,монийлардан олдинги 
даврда мавжуд булганлиги ва Акнинг Таж ан-Х ерируд 
дарёси билан бир эканлиги х,ак,идаги ф икрни асоссиз 
деб х,исоблаб, шубх,а остига олган. Акни Атрек дарёси 
урнида жойлаштирган. У, хусусан, шундай таъкидла- 
ган эди: «Ах,монийлардан олдинги даврда Урта Осиё 
х,удудида халкдарнинг хоразмийлар бошчилигида х,еч 
к,андай илк давлат бирлашмалари йук, эди». Шу билан 
бир кдторда у ах,монийлардан олдинги даврда Урта 
О сиёнинг жанубида «бир нечта унча катта булмаган 
марказлар», шу жумладан, Бак,трияш мавжуд булган 
булиши мумкин деб х,исоблайди. «Катта Хоразм» Урта 
О сиё кенгликларини О ролдан Таж ан-Х ,ерируднинг 
к,уйи ок,имларигача кдмраб олган, Оролбуйидаги илк 
давлатлардан бири, сиёсий бирлашма булганлиги аён- 
дир.
9


Урта Осиёда иккинчи йирик давлат бирлашмаси 
Кддимги Бакдрия подшолиги эди. «Авесто»да Бакдрия 
«гузал, тутлари ю ксак кутарилган» деб тасвирланади". 
«Авесто»да тилга олинган мамлакатлардан ёки м ар- 
казлардан бири Бахди деб аталади, уша ерда «арахт- 
ра» атамаси хдм учрайди, эхд-имол, бу «бахтар»12 ата- 
масига мос келса керак. Бакдрия хдк,идаги энг кддим- 
ги маълумотлар ах,монийлар. битикларида, хусусан, 
дунёга машх,ур Накдги Рустамдаги Бех,истун к,оясида 
учрайди13.
Персеполда бакдрияликлар 15 жойда, идиш кутар- 
ган х,олда ва икки уркачли Бакдрия туялари билан 
тасвирланган14. Бакдрия мустакдл сатраплик сифатида 
Ах,монийлар им периясининг ик,тисодий ва маданий 
хдётида мух,им роль уйнаган15. У х,акдаги энг хилма- 
хил маълумотлар к,адимги юнон тарихчилари — Геро­
дот, Ктесий, Страбон, Диадор, Плиний, Арриан, К ур- 
ций Руф, Гекатей, Скилак ва боищаларнинг асарлари- 
да м авж уд булиб, улар м азкур мамлакатнинг анча 
к,адимийлиги ва маданиятининг ю ксак савиясини таъ - 
кидлайдилар. Масалан, Ктесий О ссурия подшоси Н и- 
нанинг Бак,трияга килган юриши, Бакдрия подшоси 
О ксиарт ва унинг хазинаси х,ак,ида хабар беради16. 
Ктесий томонидан тасвирланган халкдар орасида бак,- 
трияликлар биринчилардан булиб тилга олинади17. Бак,- 
триянинг узини эса у ш аркда жойлаштиради: Fap6 
томонидан Бак,трия «текислигига» борадиган йулни 
«тоБлар» тусиб турадилар, улардан фак,ат «довонлар» 
орк,али утиб борилади. Бак,трия Танаисдан Х,инд дарё- 
сигача чузилган, Танаис уни Европадан аж ратиб ту- 
ради, 
Х.ИНД 
дарёси эса — Х,индистондан18. Геродот 
«Тарих» асарида Ах,монийлар им перияси таркибига 
кирган 20 сатраплик ва 70 та халкдарнинг руйхатини 
келтиради. Улар орасида Амударё к,иррокдарида ж о й ­
лаш ган мамлакат — Бакдрия ва бакдрияликлар бо р19.
«Бакдрия» номи Эсхилнинг эрамизгача булган 472 
йилда сах,нага куйилган «Форслар» трагедиясида х,амда 
Гекатей, Скилак асарларида учрайди20. Страбон Бак,т- 
рияни Ариананинг жавох,ири сифатида таъриф лайди21. 
Бакдрияликларга эса куплаб муаллифлар «куп сонли», 
«жанговар» ва «ботир» халк, сифатида бир хил тав- 
сиф берадилар22. М амлакатда мустах,камлиги сабабли 
«забт этиб булмайдиган» куплаб жойлар, шу жумла- 
дан, пойтахт Бак,тр (Балх) бор эди23.
ю


Г еродот ах,м онийлар п одш оси К ир М и д и ян и
буйсундиргандан сунг унинг йули устида «Вавилон, 
Б акдрия халк,и, сакл ар ва м и срли клар тургани» 
хдкида хабар беради24. Бундан келиб чикадики, Бак,- 
трия ва саклар-массагетлар конф едерацияси М иср 
ёки Бобил сингари энг йирик давлатлар билан бир 
кдторда турган25. Афтидан, Бактрия таркибига, бир 
мунча вакд Марриёна, Сурд ва хдтто Арея26 хдм ки р- 
ган ва бу археологик топилмалар томонидан тас- 
дикданмокда.
Урта Осиё худудидаги учинчи сиёсий куч «Авес- 
то»да «турлар» деб аталувчи кучманчи сак кдбилала- 
рининг турли конф едерациялари эди. Улар Урта О сиё- 
нинг шимолий кенгликларида яш ар эдилар. Кучман­
чи жамиятлари анча илгари, эрамизгача булган IX— 
VIII асрларда Урта О сиёнинг чул худудларида таркиб 
топган27. Кучманчи ва ярим кучманчи жамиятлар та- 
ж овузкор табиатга эга булган кучли хдрбий-сиёсий 
бирлаш малардан иборат булиб, купинча ж анубнинг 
дех,кончилик вохдларига хавф солиб турар эдилар. 
«Авесто» матнига кура, Ф ранграсьяна бошчилигидаги 
тур кучманчилари, деярли, бутун Урта Осиёни забт 
этган эдилар. Дрангиёна хукмдори Виштаспа сулола- 
сининг асосчиси Кдйю Хусрав кучманчилар х,окимия- 
тини ардарди, бунда дехдончилик вохдларининг куролли 
кучлари билан кучманчилар уртасидаги хдл килувчи 
ж анг Чайчиста кули буйида булди28.
Зардуш тийларнинг мук,аддас китоби — «Авесто» 
яратилган ва уларнинг подшо Виштаспа хрмийлик к,ил- 
ган пайгамбари Зардуштнинг яшаган даври купчилик 
олимларнинг фикрича, эрамизгача булган I минг йил- 
ликнинг биринчи чорагига туьри келади. Бундан келиб 
чик,адики, мазкур давлат бирлашмаларининг кучманчи 
кабилалар х,арбий иттифокининг таркиб топиши эр а­
мизгача булган I минг йилликнинг бошида юз берган 
дейиш мумкин. П арф ия устидан хукмронлик к,илиш 
учун мидияликларга к,арши муваффак,ият билан жанг 
к,илган малика Зарина х,ак,ида х,икоя к,илувчи саклар- 
нинг анъанавий к,ах,рамонлик эпоси х,ам шундан дало- 
лат беради29. Сакларнинг М идия30 сингари к,удратли 
давлатга кдрши олиб борган ва сулх, тузиш билан якун- 
ланган узок, кураш и х,ам юк,орида баён этилган ф и кр- 
ни тасдикдайди. Эрамизгача булган IX—VIII асрларга 
мансуб деб х,исобланувчи Шарк,ий Орол буйидаги T a­
ll


гискент мажмуаси чулда яшовчи кдбилаларнинг зода- 
гонларига тегишли булган31.
Ш ундай к,илиб, ах,монийлар Урта О сиёда пайдо 
булгунга кддар, эрамизгача булган I минг йилликнинг 
биринчи ярмида, тахминан эрамиздан аввалги VIII—
VII аерларда Урта Осиёда учта йирик давлат бирлаш - 
маси — Бак,трия, «Катта Хоразм» хдмда саклар ва 
массагетлар конф едерацияси шаклланган. Тугри, улар 
анча аморф бирлашмалар булган ва афтидан бир неча 
марта яхлит бир давлатга бирлашиш ва парчаланиб 
кетиш циклларини бошидан кечирган. Биз Урта О сиё- 
даги бу уч илк давлат, тарих майдонида мавжуд булган, 
деган фикрдамиз, лекин улар турли даврларда ф аоли­
ят курсатган. Улар орасида Бак,трия кддимий ва н и с­
батан баркдрор булиб, к,олган иккитаси гох, пайдо 
булар, гох, таркдлар, давлат сифатида баъзан йук, булиб 
кетарди.
Ик,тисодий ва ижтимоий институтларнинг табиати- 
га кура Бакдрия ва «Катта Хоразм» «ишлаб чикдриш - 
нинг осиё усулига» эга булган давлатларнинг кддимги 
шарк, типига мансуб эди. Саклар ва массагетларнинг 
конф едерацияси эса чорвадор турларнинг кучманчи 
ва ярим кучманчи кдбилаларининг хдрбийлашган дав- 
латидан иборат эди. Давлатчиликнинг биринчи типи- 
нинг иж тим оий-ик,тисодий ген ези си янги ва эски 
дунёнинг илк синф ий жамиятлари учун хос булган, 
Урта Осиё жанубидаги бронза даври дехдончилик ма- 
даниятининг илк синфий жамияти билан бевосита бог- 
лик, эди.
Юк,орида айтиб утилганларга якун ясар эканмиз, 
шундай хулосага келиш мумкинки, Урта Осиёда ш а­
хдр маданияти, давлатчилик ва илк синф ий жамият 
сунгги бронза даврида, эрамизгача булган II минг йил­
ликнинг икинчи ярмида ва илк темир асрида, эрам и з­
гача булган I минг йилликнинг биринчи чорагида ш акл­
ланган.
Узбекистонда давлатчилик 3,5 минг йиллик тарихга 
эга.
Умуман х,озирда дунёда 200 га як,ин давлатлар булиб, 
улар тарих сах,насига бир вак,тда чик,маганлар. Айрим 
халкдар — хетлар, шумерлар, скиф лар бир вак,тлар 
тарих майдонига узларининг ривожланган давлатчи­
лиги, ю ксак маданияти билан чикдилар. Аммо вак,т 
утиши билан тарих так,озоси ила улар бизгача етиб
12


келмадилар. Улар тиллари, давлатлари ва узлари ж и с- 
ман йук, булиб кетдилар ёки бошкд этник бирлашма- 
ларга аралаш иб кетдилар.
Узбек давлатчилиги тарихи мил. авв. II минг йил­
лик урталаридан х,озиргача булган узлуксиз таракдиёт 
йулини босиб утди.
Тарихий тахдил шуни курсатадики, давлатчилик 
жамиятнинг ичида уз ички крнуниятлари асосида пайдо 
булади, ривожланади. Яъни давлат тузилмаси таш кд- 
ридан тайёр х,олда кучирилмайди, маълум жамият 
6 a F -
рида тутилади. Узбек давлатчилиги таракдиёти хдм бун- 
дан мустасно эмас.
Узбекистонда илк давлатларни «вохд давлатчили­
ги», «шахдр-давлатлар» М есопотамия, Миср, Хитой, 
М езоамерикадаги «нома» давлатчилиги каби булган.
Мил. авв. II минг йиллик мил. авв. I минг йиллик 
бошларигача булган даврда Узбекистон тарихида су- 
F o p M a
дехдончилик, ихтисослашган хунармандчилик, 
металлургия, шахдрлар, жамиятни табакдланиши, д ав­
латчилик (вохд давлатчилиги) каби илк цивилизация 
белгилари пайдо булади ва ривожланади. Шулар асо ­
сида милодддн аввалги VIII—VII асрларда Бак,трия под- 
шолиги ва «Катта Хоразм» давлатлари шаклланди.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish