Тулик дастур билан кузатиш
Бу дастур билан кузатиш дан максад хаво атмосфераси хакида бир
кеча кундуз давомида кандай ташламапар билан ифлосланаётганини
билиш мумкин. Кузатиш хар куни давомли равиш да боради. Урна-
тилган автомат курилма м аълум от бериб туради. Бир кеча-кундузда
т ^ р т марта соат 1, соат 7, 13 ва 19 да ёки хдр етти соатда х,аводан
бир марта намуна олинади.
Ярим тулик дастур асосида кузатишлар берганда намуналар уч
марта соат 7 ,1 3 ва 18 д а олинади.
Кискарган дастур асосида кузатиш берганда, бир кунда кузатиш
икки марта соат 7 ва 13 д а олинади.
Бир кеча-кундузлик кузатиш дастурида кузатиш уртача бир кеча-
кундуздаги ахвол урганилади. Бунинг учун узлуксиз анализ олиб
турилади. Бу вактда бир суткада бир марта олиш хеч кандай натижа
бермайди.
Кейинги йилларда йирик шахдрлар ва саноат марказларида атмосфе
ра х,авосининг ифлосланиш и асосий муаммолардан бири хисобланади.
Атмосфера хавосини саноат чикиндилари билан ифлосланишининг
камайиш ига карамай баъзи шах,ар ва туманларда унинг сифати
Куч
м а (кузгалувчан) манбалар чикараётган ифлослантирувчи моддалар
нинг ортиши хисобига яхш иланмади.
1999 йилдан саноат, энергетик ва кучма манбалардан чикарилаётган
ифлослантирувчи м оддаларнинг умумий хажми кискарди.
Тургун (саноат) ва кучм а (кузгалувчан) манбалардан чикарилаётган
асосий ифлослантирувчилар хакидаги маълумотлар куйидаги жадвал-
ларда ва расмда келтирилган.
7-жадвал
Узбекистон Республикаси буйича ифлослантирувчи модда
ташламаларининг динамикаси, 1999-2004йиллар
М ин гт
Манбалар
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Стационар (тургун)
манбалар
776,9
755,5
711,8
. 729,4
672,6
646,5
Хдракатлантирувчи
манбалар
1520,0
1593,0
1583,5
1453,0
1348,6
1310,9
Жами:
2296,9
2348,5
2250,3
2182,4
2021,1
1957,4
М аълумотлар тахлили ш уни курсатадики, 1999 йилда атмосферага
чикарилган чикиндиларнинг умумий хажми 2296900 тоннани ташкил
этган, ундан 776900 тонна ёки тахминан 34 фоиз чикинди тургун ман-
баларга тугри келган. 1999-2004 йиллар мобайнида, атмосф ера чикари-
лаётган чикиндиларнинг умумий хджми 14,8 фоизга ёки 1957400 тонна-
га кискарган.
Бу асосан, саноат ва энергетиканинг секторларида баъзи кискариш-
лар, реконструкция ва кайта шакллантириш утказилиш и хамда хаво
мухофазаси буйича тадбирлар бажарилиши билан изохданади. Эътироф
этиш керакки, 2004 йилда стационар (тургун) манбалардан чикарилган
ифлослантирувчи моддаларнинг фоиз улуши (33%) д еярли 1999 йилда-
гидек (33,8 %) булди.
Ингредиентлар буйича 2004 йилда 2000 йилга нисбатан умумий иф
лослантирувчи моддалар микдори деярли бир хил курсаткичларда теб-
ранмокда ва шундай таксимланади. Углерод оксиди 50,9% га нисбатан
50,3%, углеводородлар - 15,2% га нисбатан 14,5%, олтингугурт диок-
сиди - 16%, азот оксидлари - 8,5% га нисбатан 8,9%, каттик моддалар -
6.6% га нисбатан 6.1% ва бош калар 3.4% га нисбатан 3,6% ларга муво-
фик тарзда тугри келади (расмга вдранг).
Айни шу йиллар мобайнида стационар манбалар чикиндиларнинг
купрок кисмини олтингугурт диоксиди (41.2%), углеводородлар
(21.9%), каттик моддалар (16.5% ), азот оксидлари (9.1% ) таш кил этади.
Олтингугурт диоксиди, азот оксидлари ва каттик моддаларнинг асосий
манбалари худудий козонхоналар ва иссиклик электр станцияларидир
(ИЭС). Металлургия ишлаб чикарувчи саноат манбапарида олтингугурт
диоксиди хамда фторли водород, газ ва нефть ишлаб чикарувчи кор-
хоналарда огир метаплар, курилиш корхоналаридан каттик моддалар ва
чанг чикарилади. Кимёвий иш лаб чикариш корхоналарида эса зарарли
специфик (узига хос) ифлослантирувчи моддалар, яъни аммиак, фенол,
формальдегид чикарилади.
Кучма (кузгалувчан) манбалар чикиндиларида углерод оксиди
(70,4%), углеводородлар (13,2% ), азот оксидлари (8,2% ) купрок мик-
дорни ташкил этади.
2000-2004 йиллар давомида атмосфера хавосининг ифлосланиш да-
ражаси мониторингининг маълумотига мувофик, республиканинг куйи-
даги шахарларида атмосфера хавосининг холати яхш иланган: Олмалик
(чанг, олтингугурт диоксвди ва озон буйича), Гулистонда, К^арши ва
Самаркандца (чанг буйича), Н авоийда (фенол буйича).
Беш йиллик даврда республиканинг йирик ш ахарларида ифлослан
тирувчи моддалар сакловчи 24 ингредиентдан беш таси буйича салбий
таъсир чегарасидаги концентрациядан (СТЧК у.с.) ортикдиги яъни 1 дан
3.3 гача СТЧК у.с. кайд килинди: чанг - Андижон, Бухоро, Когон, Ку-
кон, Навоий, Нукус ва Тош -кентда; азот диоксиди - Тош кент, Фаргона
ва Навоийда; аммиак - Андижон, Навоий ва Фаргонада; ф енол - Ангрен
ва Фаргонада; озон - Ангрен, Бекобод, Навоий, Нукус, Тош кент, Чир-
чик ва Фаргонада.
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Q Тургун манбалар таш лан м аси
В Х аракат манбалар таш ланм аси
□ Ж аъ м и таш лан м алар
3-расм. Атмосферага захарли газ ташлайдиган манбалар.
1987 йил
14
0 углерод оке иди
■ углеводородлар
□ олтингугург диокенди
□ кятттик чоддялар
■ азот оксиди
Вбоикалар
2007 йил
5
4,6
О углерод оке или
■ углеводородлар
О олпшгугурт диоксцди
□ ю ггга к моддалар
■ п о т оке иди
В боикалар
4-расм. Республикада атмосферага ташланадиган моддалар
микдорининг узгариши.
Йирик шахдрлар хдвоси сифатини тавсифлаш да, атмосферанинг
ифлосланиш индекси (АИИ) комплекс узгариш лар динамикасидан
фойдаланади. Бу курсаткич, йил давомидаги уртача ифлосланишнинг
микдори, СТЧК(салбий таъсир чегарасидаги концентрация), токсиклик
даражаси ва токсик моддалар микдори каби курсаткичларидан фойда
ланиш асосида курилади. Республикамизнинг купчилик шахарларида
АИИ (атмосферанинг ифлосланиш индекси) меъёр чегарасида учрайди.
Ушбу давр оралигида индекс ё пасайган ёки баркарорлигича
колган. Факатгина Андижон ва Кукон ш ахарларида 1999 йилга нисбатан
2004 йилда индекс юкори булди.
АИИ Ангрен шахрида бир канча усди, Н авоий ва Тошкентда арзи-
мас пасайиши кузатилади, аммо нисбатан юкорилиги билан тавсиф-
ланади. 2004 йилда республикамиздаги энг ифлосланган шахар атмос
фера хавоси чанг билан юкори ифлосланиши (5 СТЧдан юкори) Анди
жон шахри булди. Лекин бу холат мазкур ш ахар учун доимий хисоб-
ланмайди.
Шахарларда замонавий ускуналар йуклиги боис, диоксидлар, поли-
хлорбифениллар хамда 10 микрондан кичик (РМ 10) кдттик моддалар
каби токсик моддалар мониторинги олиб борилмайди.
Жадвалда 15 шахар буйича 1999 йилдан 2004 йилгача давр ичидаги
АИИ келтирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |