Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари


bet69/70
Sana24.01.2023
Hajmi
#901912
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

20-жадвал
У збекистоида х а л * хуж алигидаги банллик, млн. киши
1992 й.
1993 й.
1994 й.
1996 й.
А*оли сони
21,9
22,2
22,5
23,1
Мез^нат рссурслари
10,4
10,6
10,8
11,2
Х /Х бандлик
8,3
8,2
8,2
8,6
б ащ л и к, а*оли сонига нисба­
тан, 
%
38,1
37,0
36,4
37,3
бавдпик меднат рссурсларига 
нисбатан, 
%
79,4
77,5
75,9
76,7
www.ziyouz.com kutubxonasi


Жадвалдаги ра^амлардан бозор ик^исодиётига утиш дав- 
рида, яъни кейинги 5 йил ичида бандликнинг бироз узга- 
ришини курамиз.
Умуман, ^озирги тузумимиз учун иш сизлик худди янги 
ижтимоий-иктисодий ^олатдек туйилади. Шунинг учун 
^ам бу сохадаги ишларнинг куп к.исми янгидан, бирин- 
чи ^адамлардан бошланиб, комплекс равишда амалга 
ошиши зарур. Ишни ^КУКИй масалалардан бошлаш, унга 
ботик, к;онунларни яратиб, ишга тушириш, бу соха билан 
шурулланувчи органлар ишини жонлантириш биринчи 
даражадаги ишлардир.
Ишсизлик билан муаммони хал килиш да янги иш 
жойларни тайёрлаш, оммавий равишда янги зарур хунар- 
ларни урганиш мухимдир. Бунда аввало майда корхона- 
ларнинг пайдо булишига эътибор бериш керак. Чунки 
бизнинг шароитимизда бу энг истик,болли соха. Шу пайт- 
гача бизда йирик корхоналар асос булиб келган эди. Бо­
зор иктисодиёти эса майда корхоналар хажмини ортти- 
ришни талаб этади ва бунинг учун шароитлар яратади.
Кейинги йилларда республикамизда бу сохада бир к,ан- 
ча ишлар амалга ошмоада. К^шлок жойларда, айни^са ту­
ман марказларида бундай корхоналар сони купаймовда, 
лекин озик-ов^ат саноати ва кдешлок; хужалик махсулот- 
ларини бирламчи ишлаш тармокдарида унинг таъсири 
хозирча анча кам. Майда корхоналарнинг к^шлок; жойлар­
да купайиши жуда яхши. Аммо бу нарса шахарларда хам 
амалга 
oiumofh
зарур. Майда корхоналарнинг кенг кулоч 
ёйишида хусусий, жамоа мулкларидан кенг фойдаланиш 
муаммоси эътиборга олиниши керак ва бунда коонератив- 
лар хам Узларига хос урин эгаллаши мумкин. Майда кор­
хоналар фа^ат ю^орида к,айд к^линган сохалар билан че- 
гараланмай, бош
1
^а сохаларда хам ривожланиши мумкин. 
Масалан, ишлаб чикдришда, асбобсозлик, курилиш мате- 
риаллари ва шунингдек, хизмат курсатиш тармокдарида 
кенг кУлланиши керак. Чунончи, Я нонияда электро-тех­
ника, радиотелевизор тармокдарида, АК,Шда хатго авто­
мобиль саноатида улар салмок^ш урин эгаллашади.
Хизмат курсатиш тармо^чарини оладиган булсак, майда 
корхоналар учун катта хулайликлар мавжуд. Асосан бутар- 
мо^ шулар хисобига авж олади. Мамлакатимизда эса бу соха 
жуда оркдда булиб, ривож топган мамлакатларга к,иёсла- 
гандадеярли йукдаражада.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бундан ташкдри янги иш жойлари барпо этилаётган янги 
тармокдар к,айта юзага келаётган йирик корхоналарда куплаб 
пайдо булиб туради. Шу билан бирга уйда ишлаш, яъни каса- 
начиликни авж олдириш, хунармандчиликни кенгайтириш, 
айникса совралар билан ботик, ишлаб чик;аришни тарак^ий 
эттириш имконлари кенг. Саё^тчилик истшфали, чет саёхат- 
чиларнинг куп келиши совна молларининг ишлаб чикдрили- 
шини талаб этади.
Куриниб турибдики, ишсизликни енгиллаштиришнинг 
олдини олиш истикболи катта. Янги иш жойларининг булиб 
туриши деярли доимий хусусиятга эга. Айникра, бу угиш дав- 
рига тааллук,лидир. Хал к. хужалиги структурасини янгилаш, 
индустрлаштиришни амалга ошириш, янги тармок^арни яра- 
тиб бориш бу сохадаги имкониятларни кенгайтириб боради. 
Лекин бу уз-Узидан хал буладиган ходиса эмас. Бунинг учун 
тухтовсиз хунар урганишни кенгайтириш ва доимо ик^исо- 
дий холатни урганиб бориш, корхоналар фаолиятини тахлил 
этиш талаб этилади.
Маълумки, янги иш жойлари асосан технология, тех- 
никага асосланиб, янгича хунарни талаб этади. Демак, хуку- 
мат янги хунарни эгаллаш учун зарур укуш жараёнини 
ташкил этиш ва амалга ошириш ишларини уз вак^ида адо 
этишни таъминлаши керак. Бошкд ва керакли хунарни эгал­
лаш учун кдйта укутиш, янги касбларни урганиш тизими- 
ни яратиш бу сохадаги энг мухим ишлардан биридир.
И ш сизлик билан боиш ^ вазифаларни муваффакуятли 
бажаришда мехнат биржаларининг урни катга. Улар ХУДУД- 
лар буйича ташкил этилиб, кенг тармокуш булишлари ва 
имкони боричауз фаолиятларини кенгайтиришлари, бун- 
дай жойлардаги хокимиятлар билан бирга иш олиб бориш- 
лари юкрри самара беради.
Ишсизлик билан боишк; булган ишлар амалиёти хаёти- 
миз учун янги булганлиги сабабли бу сохада катга муваф- 
факуятларга эришган мамлакатлар тажрибаларидан узимиз- 
нинг шароитимизга мос холда фойдаланиш ахамиятлидир. 
Шу билан бирга бозор икгисодиёти махсули булган иш- 
сизликка тааллукди яна бир нарсага эътибор бериш зарур. 
Бундай холатнинг иктисодиётга таъсири масаласидир.
Маълумки, ишсизлик икки томонлама мазмунга эга, 
биринчиси айтганимиздек, иктисодиёт учун кагга зарар 
келтириб, ишлаб чикдрувчи кучлар тарак;куётини секин- 
лаштиради. Энг мухими ишловчининг ижтимоий ахво- 
лини ёмонлаштиради ва унга моддий ва рухий зарар кел-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тиради. Лекин, иккинчидан, умуман ишлаб чикдришга ижо- 
бий таъсир курсатади, яъни ишчи ишсизлик \олатига туш- 
маслик учун рак,обат курашида кдтнашади. Бунда ишчи ма- 
л акал и, интизомли булиш, унумли ме^нат к;илиш ва иш 
жойини сак^аш учун рак;ибларга нисбатан устун булишга 
харакат килади. Булар ме^нат унумдорлигининг юк,ори да- 
ражада булишида, ме\нат самарадорлигининг ошишида 
а^амиятлидир.
А ^О Л И ДА РОМ ЛДИ НИ НГ ТЛБАКДЛЛНИШ И
Бозор ик;тисодиётининг самараси ф аровонликда, ин- 
сонлар турмуш даражасида уз ифодасини топади. Бунинг 
асосий жи^ати ноз-неъматлар истеъмолидан иборатдир. 
Маълумки, бу ишлаб чик,ариш даражасига боглик;. Лекин 
истеъмол хажмида миллий даромаднинг та^симланиш и, 
яъни унинг аввало истеъмол ва жамгариш х;исмларига 
булиниши му^им а^амият касб этади. Бозор и^гисоди ри- 
вожи жамгариш самарадорлигининг Усиб бориш и. унинг 
нисбатан камайиши хисобига истеъмол к^см ининг доимо 
купайиши унинг конуниятларидан хисобланади. Чунки 
инвестидиялар ил кор техника-технологияга каратилиб, 
мех^нат унумини орттириб борадики, бу истеъмолни кен- 
гайтиришга хизмат килади. Бундан ташк,ари бу жараён, 
уз навбатида, инсон омили а^амиятини ош ириш , яъни 
унинг истеъмолига а^амият бериш ва м алакасини ош и­
риш билан боглик, булади. Чунки миллий даромаднинг 
кУпрок истеъмолга к;аратилиши ик;тисодий усиш барк,а- 
рорлигини таъминлайди. Турмуш дараж асининг Усиши 
а^оли сони усишининг секинлашувига — истеъмолчилар 
сони усишининг сустлашувига олиб келади. Бозор ик?и- 
содиёти конуниятларвдан яна бири турмуш сифатининг 
кутарилиши булиб, бу истеъмол сифатида уз аксини то­
пади. Истеъмолдаги узгариш сифатли товарлар к^смининг 
купайиб бориши, даромаднинг борган сари юк,ори си­
фатли товарларни купрок; сотиб олишга каратилиши маз- 
мунига эга булади.
Турмуш даражаси икки хил бир-бирига боглик; курсат- 
кичларга, яъни к^ймат-пул ва моддий-натурал курсат- 
кичларга эга. Пул курсаткичлари жуда куп. Лекин энг му- 
Хими реал даромаддир. к,айсики пул даромади мивдори, 
мажбурий тулов ва чегиришлардан а\оли ихтиёрида к;ола- 
диган к,исми ва сунгра ба^оларга богликдир. Пул дарома­
ди купайиб, ба^о узгармай турса реал даромад ошади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Моддий-натурал кУрсаткични олсак, бундаги асосий 
курсаткичлар каторига жон бошига натурал цодда озик;- 
овк,ат, кийим -кечак, уй-жой майдони, узок; муддатли 
истеъмол буюмлари, сув, энергия кабилар микдори ки- 
ради. Маълумки, бунинг турмуш сифати учун а^амияти 
катта. Чунки *аёт гушт, сут, мева, сабзавот, ширинлик- 
лар \и со б и га Утадими ёки асосий истеъмол нон, кар­
тошка, чой истеъмоли х,исобига утадими? Масалан, Узбе- 
кистонда гушт истеъмоли кейинги икки йилнинг узида жон 
бошига 26 килограммдан 40 килограммгача Усган ва нон 
истеъмоли 50 килограммга камайган. Бу а*оли истеъмо- 
лида катта узгариш юз бераётганини курсатади. Албатта 
абсолют долда кичик узгариш, лекин икгисодий исло- 
*от, бозор ик^исодиётига Утиш шароитларини эътибор- 
га олсак, жуда ах,амиятли сифат узгаришидир.
Лекин даромадлардаги тафовутлар, турмуш даражаси- 
даги паст-баландлик, камбагаллик муаммолари мавжуд 
булиб, доимо ижтимоий *имояни кУндаланг килиб кУяди. 
Хар б ир инсоннинг истеъмоли оилага, оила бюджета га 
богликдир. Оилавий хдёт узига хос хусусиятга эга булиб, 
унинг ичида олди-сотди юз бермайди. Лекин оила уму- 
мий икгисодий холатга боглик, унинг икгисодий х,олати 
иктисодиёт тараккиётига боглик- Шунинг учун \ам 1992 
йил Нобель мукофоти лауреата Гэри С. Беккернинг хиз- 
мати одамларнинг шахсий *аёти икгисодий реалликнинг 
умумий коидаларига буйсунишини исботлащдан иборат 
эди. Бу, айникса оила бюджетида уз ифодасини топади.
Оила бюджета мамлакат икгисодий таракдиётини бах,о- 
лаш имконини турдиради. Бу угган асрдаги немис иктисод- 
чиси Эрнст Энгель томонвдан аникданган булиб, бу конун 
Энгель крнуни дейилади. Мазкур крнун буйича оила дарома- 
ди усиши билан озик-овкатга булган сарф-харажат кисми 
пасаяди, кийим-кечак, турар жой ва коммунал хизмат хара- 
жатлари узгармайди ва маданий хд.мда бошка номодций ха- 
ражатлар сезиларли равищца усиб боради. Унинг курсатиши- 
ча, озик-овкатлар харажати даражасига кдраб оилалар фаро- 
вонлигини аниклаш мумкин.
Оила бюджета умумий микдори ва даражаси билан хдм 
фаркланиб, бой ва камбаьал оилаларга булинади. Бу фука- 
роларнинг кайси хил товарлар ва хизматларга талаби купли- 
гини, шу билан бирга мамлакагдаги ижтимоий-иктисодий 
мувозанатни билдиради.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ахолини ижтимоий химоялаш доимо такомиллашиб. 
мамлакат и^гисодий тарак,куётига ижобий таъсир курса- 
тиши керак. Агарда камбагалларга курсатиладиган гамхур- 
лик, бир томондан, инсонийлик булиб, ахолининг к,аш- 
шок^панишидан са^иашни билдирса, иккинчи томондан, 
бундаги ортик^алик мехнатга интилишни пасайтириш и ва 
умуман, ик^гисодий ривожланишга салбий таъсир этиши мум- 
кин. Шунинг учун, албатга бунинг ижобий чегарасини топа 
билиш мухим ахамият касб этади.
Давлатнинг ижтимоий химоя сиёсатида фук^роларнинг жа- 
мгармаларига булган муносабати хам ахамиятлидир. Айницса, 
бу бозор икзисодиёти шаклланиши даврига тааллукути. Умуман, 
нормал бозор икгисодиётида фаровонлик усиб бориши жам- 
рарманинг хам имконини оширади. Жамгармаларни инфляция- 
дан химоялаб, кдцрини пасайтирмай, айникра инвестицияда 
фойдаланиш самаралилигини таъминлаш, умумий икгисодий 
ривожланишни тезлаштиради.
Юк;орвда таъкидлаганимиздек. бозор ик^исодиётида кдт- 
нашувчилар фаолияти маълум даражадаги даромад олиш, 
фойда олиш билан якунланади. Албатга, бу сармоя хажми, 
фаолият самарасига богликдир. Даромад олиш бозор муно- 
сабатлари таъсирига бевосита ёки билвосита боклик; були- 
ши мумкин. Хужаликлар фаолиятида банд булганларнинг 
даромади тижорат, талаб ва таклиф мувозанати, ракрбат- 
нинг таъсири кабиларга ёки умуман айтганда, корхона 
фаолияти натижаси ва тадбиркорнинг фойда даражасига 
боглик,. Чунки асосий ишловчиларнинг даромади ёлланма 
мехнатдан келиб чикддики, бунда уларнинг даромад дара- 
жаси корхона даромадига борлик; булади.
Лекин бошкд хил даромад манбаи хам булиб, у деяр- 
ли доимий хусусиятли ва унинг даражаси давлат бюдже­
та имкониятидан келиб чикдци. Булар давлат томонидан 
маош сифатида даромад оладиганлар булиб, давлат хиз- 
матчилари, маорифчилар, у^итувчи ва илмий хизматчи- 
лар, талабалар, 
сорлик
^
и
са^лаш ходимлари, маданий 
о^артув тармокдари, маъмурий идоралар хизматлари, 
харбий ва ички ишлар, тартибни сакдаш муассасалари 
ходимлари кабилардир. Булардаги даромаднинг умумий- 
лиги шуки, унинг мивдорини бевосита давлат белгилай- 
ди ва бу микдор нисбатан доимийдир.
Биринчи тоифадаиларнинг маоши тижорат туфайли узга- 
риб турса ва аввало тадбиркор, иш берувчига борлик; булса.
www.ziyouz.com kutubxonasi


иккинчи тоифаларники бюджет имкониятларига богликдир. 
Буларнинг барчасига ижтимоий х^моянинг нима алокрси бор, 
деган савол тугилиши мумкин. Давлат ихтиёридагиларнинг 
даромадини юзага келтиришда ижтимоий х,имоя зарурлиги 
туррисида бундай савол тувшмаса хам, х^жаликлардаги, ай- 
ник;са хусусий тармокдагиларнинг даромади тутрисида шун- 
дай савол турилиши мумкин.
Даромадлардаги тафовутлар бевосита бозор муноса- 
батлари таъсир этувчи сохдда банд булганларга тааллук,- 
лидир. Шунинг учун дам ёлланиш, ме^нат кдлиш, шу- 
нингдек, даромад найдо булишлик асослари давлат то- 
монидан яратиладиган крнунлар туфайли белгиланади. 
А йтайлик, к.айси с о \а , тарм о* булмасин, буларнинг 
умумийлиги мавжудцир. Бунинг ижросини давлат уз на- 
зорати остига олади. Чунки булар умуминсоний манфа- 
атдан, инсон хУКУ^ларидан келиб чикдди.
Бозор таъсири тижорат со\асида банд булганлар учун 
х,ам умумий маош даражаси белгиланадики, хдр бир ишчи- 
нинг маоши бундан паст булмаслиги керак. Иш куни даво- 
ми, меднат кдлишнинг шароити, ишчига инсон сифатида- 
ги талаб барча сохдда бир хил булиши мажбурийдир. Даро- 
мадлар *исобига буладиган турли туловлар, солик^арда 
ихтиёрийликка йул куйилмайди. Булар цонуний белгилан- 
ган шаклда ва микдорда булишлиги керак. Кдндай хужалик 
шакли ва эгалигидан к;атъи назар ме^нат хдк^ кафолатла- 
ниши, айник,са давлат томонидан кафолатланиши керак.
Давлат ихгиёридан даромад олувчилар жуда купчиликни 
ташкил этади. Буларнинг даромад даражаси эркин ик^исо- 
дий сохддагидан катта фарк, кдлмаслиги ва турмуш даража- 
сининг пасайишига олиб келмаслиги лозим. Шунга кура 
бевосита бозордаги даромад даражасига ва нарх-навонинг 
хрлатига к^раб маошлар микдори мамлакатимизда \ам узга- 
риб бормокда.
Бундан тадл^ари бевосита ме^натсиз даромад оладиган- 
ларнинг сони дам катта, булар асосан ме^натга нолойик 
одамлардир. Буларнинг асосини нафа^ахурлар ташкил эта­
ди. Ик^исодий нукгаи-назардан ^имояга мухтож булган­
лар, аввало шулардир. Бозор ик^исодиёти шуларнинг тур­
муш даражасига таъсир курсатади. Цивилизация шароитида 
ме^натга нолойик, одамларни ик^исодий жи^атдан куллаш, 
бозор таъсиридан химоя цилиш хар бир давлатнинг бурчи 
булиб, замонавий нафакд тизимини амалга ошириш унинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


ÿ3 фукдроларига муносабати ёки катталарни ик,тисодий 
кдрамликдан кугкдриб, турмуш даражасини пасайишига йул 
куймаслигидавлатаинг хакукуй инсонпарварлик вазифаси- 
ни адо этиш даражасини белгилаб беради.
Бозор ик;тисодиётига утиш даврида, барча со^аларда 
булганидек, а^олини ижтимоий *имоялаш узига хос хусу- 
сиятларга эга булади. Биринчи навбатда, камбагаллашув ÿca- 
ди, ишсизлик купаяди, мухтожлик ошади. Маълумки, ишга 
ярокриагсар — ногиронлар, кдриялар, куп болали оилалар туда 
давлат таъминотидадир.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish