Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари


bet68/70
Sana24.01.2023
Hajmi
#901912
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

бозор оциба-
тига оддий хшщни истеъмолчи сифатида яккама-якка, рупа-
рама-рупара цуйиш инсон тацдирига бефарк, %араш булади.
Ш унинг учун хам бозор ик^исодиёти ок^бати натижаси- 
да пайдо б^ладиган ofhp ва ноинсоний шароитга тушиб 
кдлишнинг оддини олиш учун имкони борича ёрдам кули- 
ни чузиш давлатнинг мухим вазифасидир.
Бозор тарак^иётидаги ракрбат курашининг натижа- 
си унинг иштирокчилари учун икки хил натижа билан 
якунланади. Ролиб томон уз ик,тисодий имкониятлари- 
ни ортгириб борса, мавдуб — уз имкониятларидан мах- 
рум булиб боради. Лекин бу юзаки к^риниш. Ички холат, 
биринчидан, умуман корхоналар такдири, ишловчи- 
лар даромади билан, иккинчидан, инф ляция, асосий 
ахолининг турмуш даражаси муаммоси масаласи билан
б О Е Л И К Д И р .
Бундай ходиса, айник,са утиш даврида кучаяди, чунки 
иктисодиётда туб ^згаришлар юз беради. ^збекистонда бо- 
зорнинг шаклланишининг узига хос хусусиятлари устида 
с?з юритганимизда уч бирлик ик^исодий жараёнига эъти- 
бор берган эдик. Айни вакгда мшишй ик^исодаётнинг шакл- 
ланиши, индустрлаштиришнинг амалга ошуви ва бозор 
муносабатларига утиш ик;тисодиётдаги, унинг тизимида- 
ги, тузилишидаги. моддий асосидаги юз бераётган асосли
www.ziyouz.com kutubxonasi


туб узгаришлар ижтимоий муаммони жуда *ам кески н 
кдпиб куяди. Демак, Узбекистан шароитида бозор ик^исо- 
диётига утиш билан боглик; ижтимоий муаммо м иллий 
и^гисодиёт ва индустрлаиггириш турдирадиган ижтимоий 
муаммолар билан кушилиб кетиб, бунда ижтимоий м уам ­
мо Уз таъсирини жуда ^ам кучайтиради.
Бозор ик;тисодиёти ижтимоий йуналишининг асосий 
мазмунини а^олининг ижтимоий химояланиши таш кил 
этади. Бундаги энг муздш чора-тадбирлар аввало и ш си з- 
лик, а^оли даромади табакрланиши муаммоларини ечиш - 
дан иборат.
Айтганимиздек, бозор ривожи рак,обат курашининг таъ- 
сири остида бир томовдан, ривожланиш ва иккинчи томон- 
дан, ишсизликнинг усиб бориши, камбагалликнинг пайдо 
булиши билан амалга ошади. Маълумки, рак;обатга бардош 
беролмаган хужаликлар пировардида фаолиятини тухтатиш 
ёки узгартириши, фаолият х;ажмини куск,артиришга ва на- 
тижада ишловчиларни бушатишга мажбур булади. Жамият, 
мамлакат буйича олсак бу катга микдордаги ишсизликнинг 
купайишига олиб келади,
Ишсизликнинг усиши, камбакаллашув утиш даврвда анча 
тезлашиши мумкин. Чунки айни вакгда структуравий узга- 
риш юз бериб боради, яъни ра^обатсиз х,ам кераксиз кор- 
хоналар урнига бопщалари, яъни манфаатлилари гикланиб, 
талабга мос хужаликлар пайдо булиб боради. Масалан, Узбе- 
кистонда х,озирги вакдда бир кднча йирик корхоналар шун- 
дай ^олатда булиб, уларда ишлаб чикдриш узгариши тезла- 
шиб бормокда. Собик, совет тузуми даврида юзага келган 
ик^исодий алок^ларнинг узгариши натж асидабир хил кор­
хоналар ма^сулотига талаб ортса. бошкдларига камайиб бор- 
мокда. Бу корхоналарнинг ишлаб чикдриш ^ажми билан бог- 
ликдир.
Яна шу нарсани кайд килиш керакки, ишсизлик бозор 
шароитида \амма вак,т \ам бевосита ходимга борлик, эмас. 
Т$три, иш жойи к,иск;аришида биринчи навбатда, лаёкдт- 
сизлар ишдан бушатилади. Бу, албатта барча ишсизларни 
уз ичига олмайди. Чунки рак;обат туфайли бутун бир кор- 
хона фаолиятини тухтатадики, бунда ишсизлик барчага 
бир хил таъсир этади ва энг к,обилиятли, юк;ори малакали 
ишчи, техник ходимлар хам иш сиз булиб к,олади. Рак,обат 
таъсирида юзага келган иш сизликка тушиб кдлишликда 
ходимнинг *еч к;андай айби булмайди ва уни бозор шарои-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ти шундай адволга тушириб куядики, у албатта ^имояла- 
ниши керак.
Бундан ташк,ари бозор доирасидан четда булган ноги- 
ронлар, кдриялар, куп бодали оилалар \ам борки, улар ^ам 
\имояга мудтож.
П. Самуэльсон ва В. Нордхаус айтганидек, бир оилада 
тукин-сочинлик ва бошкдсида камбараллик мавжуд булса, 
талаб ва таклиф ёмон ишлаши бозор механизмининг айби 
билан эмас, балки даромад так,симотининг камчилиги ва 
номукаммаллиги туфайли юз берадиган хрдисадир. Бунга 
давлат к,айта тах,симлаш сиёсати оркдли ёрдам бериши 
мумкин.
Бундай а^вол даромаддар уртасидаги фарк, туфайли юза- 
га келиб, нировардида ик^исодий танлов тамойилига бориб 
такдлади. А^оли даромади устида к^скдча тухталиб угайлик. 
Маълумки, инсоннинг ицгисодий фаолияти унингучун да­
ромад олиш билан якунланади. Даромад хилларининг асо- 
сий к*исми пул ш аклига эга, чунки яратилган ма^сулотдан 
одамлар узига тегадиганини пул даромади сифатида олади- 
лар. Бу пул харид учун сарфланиб, э^тиёж крндирилади. 
Бозор иктисодиётида пул ресурслар эгаларига ва ресурслар- 
дан фойдаланиш туфайли келган пировард натижаларга бор- 
ликдир.
Бозор ик,тисодиётида даромад олиш чекланмайди ва 
дар бир чик,ариш омилига к,араб у доимо усиб бориш 
хусусиятига эга. Хар бир ресурс эгаси, яъни иш кучи эга- 
си иш \аки, капитал эгаси фойда ва ер эгаси рента олади- 
лар. Шу билан бирга пул эгаси фоиз кдлиб куйган ме^на- 
ти учун кдрилик иенсиясини олади. Лекин даромад олиш 
бу билан чекланмайди. Аввало бир к^см даромад натур ал 
*олда олинади. Бундан ташк,ари иш кучи эгаси иш *а^и 
билан бир каторда фойда олади. Булар даммаси бозор 
к,оидаси асосида юз беради. Бунда ресурс омиллари берган 
натижа асосида бозорга хос эквивалент так,симоти хукм- 
ронлик кдиади. Лекин бунга кушимча равишда ноэквива- 
лентлик ^ам мавжуд булиб, бозор крнунлари таъсирисиз 
инсонийлик муносабатлари мадсули сифатида ишга но- 
лойик; ахоли кисми учун кулланилади. Бу кием микдори 
умумдавлат талаб-эхтиёжи асоси билан белгиланади.
Даромад нировардида бозорнинг ресурслар сарфини кдн- 
чалик инобатга олганлишга богликдир. Айтайлик, тадбиркор 
ва унинг ихтиёридага ишчилар кднчалик уринмасин, ме^нат 
унумдорлига юк,ори булмасин, унинг охири бозорга борлик;.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Яъни товар ёки хизматнинг талабга тугри келишига, хари- 
доргирлигига, сотилишига, ё кисман сотилишига, кутган, ё 
кугмаган бахоларда сотилишига борлик.
Даромадлар хили хам» таркибий тузилиши хам тур л и 
булади. Даромадлар таркибий кисм ининг асосини иш 
хаки, маош ташкил этади. Масалан, АКДЦда 80-йиллар 
бошида иш хаки даромадлар йигандисининг 3/4 кисми- 
га тенг булган. Иш хакининг хажми асосан мехнат унум- 
дорлиги даражасига борлик- Юкори малакали мехнатнинг 
хаки хам юкори булади. Лекин иш хаки га таъсир курса- 
тувчи бошка томонлар хам мавжуд. Масалан, иш хаки 
даражасига мехнатнинг огир-енгиллиги, нуфузли ва ну- 
фузсизлиги, яшаш ва иш шароитлари, ишдаги кУним- 
лик кабилар хам сезиларли таъсир курсатади, шунинг- 
дек, иш хаки ёлловчи ва ёлланувчиларнинг келишувла- 
рига хам борлик булади.
Хозирги даврда юкори малакали ишчиларга талаб капа. 
Шунинг учун Рарб мамлакатларида иш кучига сарф этил- 
ган капитал юкори иш хакини таъминлайди, дейишади. 
Иш кучига сарф этилган инвестиция иш кобилиятини 
кутаради, инсонга билим, хунар, касб бериб, мехнат 
махоратининг усишига олиб келади.
Ривожланган бозор ик^исодиёти мамлакатларида да- 
ромаднинг бундай борликлиги уз билими, малакаси учун 
сарф-харажатни аямаслик ва катта хажмда амалга оши- 
ришга олиб келади.
Рента, фоиз ер билан пул эгалигига хамда бу ресурс- 
ларнинг даражасига боглик булса, фойда тадбиркорлик 
сифатидаги хусусиятларга борлик булади. Лекин тадбир- 
кор нормал фойда билан бир каторда ортикча фойдага 
хам эга булиши мумкин. Бу тадбиркорнинг яхши иш 
юритиши учун тулов булиб, бу хатарли, таваккалчилик 
учун икгисодий фойда сифатида туланилади. Чунки эр- 
кин бозорда ракобат туфайли канчалик бошка томонлар 
эътиборга олинмасин барибир бозорда маълум даражада 
номаълумлик мавжуд буладики, кутилмаган ходиса булиб 
Колиши эхтимолдан холи эмас.
Лекин юкори фойда монополик холатида хам юз бери- 
ши ва бошканинг мехнати натижаси булиши мумкин. Унинг 
фойдасини бир кисми уз юкори фаолиятининг бир кисми 
булиб бошкаларнинг мехнатидан фойдаланиш хисобига, 
капиталистик шаклда хам булади. Бундадаромад хиллари 
бир-бирига кУшилиб кетади. Масалан, ер эгаси Узи капи-
www.ziyouz.com kutubxonasi


тал сарф этиб, ишчиларни ёллаб, узи хам бевосита ишла- 
са, бундаги рента, фойда, иш хаки ва бошкалар хисобига 
юк,ори фойда олиш кабиларни бир-биридан ажратиш кий- 
ин. Масалан, АКДПда 1994 йилда оила иш хаки ва маоши 
барча даражаларга нисбатан 73 фоиз, мулкдорлик дарома- 
ди — 8 фоиз, корпорациялар фойдаси — 8,0 фоиз, ссуда 
процента — 10 фоиз, рента — 1,0 фоизни ташкил этган. 
Бу, албатта доимий курсаткичлар эмас, улар узгариб тура- 
ди. Лекин бу курсаткичлар утган йилларга такдосланилса, 
рентанинг пасайиб боришини, шунингдек, корпорация­
лар фойдасининг хам бироз пасайишини ва иш хаки кис- 
мининг купайишини курсатади.
Маълумки, бозор иктисодиёти шароитида юкори да- 
ражали иш билармон, яхши хизмат курсатувчи ракобатда 
устун чик;ади. И ш натижаси, ф аолият хосили турлича 
булиб, бунда иктисодий танлов таъсирини курамиз ва 
бундай вокелик даромадларнинг доимо турлилиги, оз- 
куп, ю кори ва пастлигини таъминлаб туради. Бунинг 
бозор муносабатлари таъсиридаги окибати кучлидир. Чун- 
ки рак,обат кучаяди, фаолият тезлаш ади, сифат юкори. 
Ш унинг учун хам ицтисодий танловга асосланган бозор 
таксим от м уносабатлари тенгликни инкор этиб, тенгсиз- 
ликни тасдицлайди. 
Бу эса иктисодий усишда катта турт- 
ки б^лади.
Тенгсизлик юзаки Караганда, адолатсизликни билдира- 
ди, аммо адолатли ва адолатсиз тенгсизлик мавжудлигини 
ёддан чихдрмаслик керак. Албатга юк,ори малакали, демак, 
юкори унумли мехнат учун паст иш хаки олишдаги тенг­
сизлик адолатли тенгсизликдир. Шунингдек, тадбиркорликда 
хам шахсий хусусиятлар ва таваккалчилик даражаларига 
нисбатан юкори ёки паст фойда олишдаги тенгсизлик хам 
адолатлидир. Еки булмаса дивиденд, рента каби даромадлар 
хам адолатлидир, чунки улар мулк учун олинадиган даро- 
мад турларвдир.
Адолатсиз даромадлар 
ва тенгсизликни хам инкор кили б 
б^лмайди. Биржадаги курс узгариши хисобига бирданига 
катта фойда олишда албатга адолатсизлик бор, бу факат 
омаднинг Узи. Чунки бу чайковчилик мазмунидаги даро- 
маддир. Й ирик пулдорларнинг банкка пул кУйиб катта да- 
ромад олиш ини хам адолатли деб б^лмайди, чунки бунда 
хеч кандай мехнат, уриниш, хатто уйлаб куриш хам содир 
булмайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Албатга, адолатли даромадлар ортиб бориши керак, чун- 
ки бу цалол ва цивилизацияли жамиятга мос келади. Тенг- 
сизлик инсониятга хос нарса, у *аракатни, жараённи тез- 
лаштиради ватуртки хизматини адо этади, яъни ривожла- 
ниш учун интилиш турдиради. Зеро, барчанинг ^аракати 
*амма учун бир хил унум бериши, бир хил даромад келти- 
риши мумкин эмас. Бу инсоннинг крбилияти, малакаси, 
<1»икр юритишига боЕпик;. К,олаверса оила турлилиги туфай- 
ли самара *ам турли булади, демах, даромад дам турли 
булади.
Даромад тур л ил и га оилаларда жуда сезиларлидир. Чунки 
бунга аввало оиланинг катга-кичиклиги, ишловчиларнинг 
куи-озлиги, кдпаверса иш унумларининг турлилиги ка- 
билар таъсир этади. Шунга кура бир хил оиланинг даро­
мад и юк,ори булса, иккинчи оиланики кам булади. Шу- 
нинг учун оилалар бой ва камбагал оилаларга булинади. 
Ву \ам бозор иктисодиётвдаги одций ва табиий холатдир.
Тешлик худди адолатлиликдек туйилади. Тугри, тенг- 
лик барчанинг бозор и^тисодиётида и ш ти рок этиш , 
фаолият курсатиш, даромад олиш дукукига эга булиш, 
мулкдор б^лиш кабиларда уз ифодасини топади. Лекин 
даромаддаги тенглик бок;имандаликка, жавобгарликни 
сезмасликка, бегамликка олиб келади, бу бозор ик;ти- 
содиёти к,онуниятларига тамоман зид.
Тенгсизлик бозор иктисодиётининг барча жаб^ала- 
рига хосдир, яъни айрим ишловчилар, мулкдорлар, оила­
лар, мамлакатлар буйича олсак, барчасида даромад тенг- 
сизлиги, истеъмолдаги тенгсизлик, ^аётий шароитлар 
тенгсизлиги кабиларни курамиз. Бу тенгсизлик нормал 
холат булиб, юк;ори даромад учун даракат кдпишга ин- 
тилишни кучайтиради.
Камбакаллик, ишсизлик ва гцолининг ижтимоий *имо- 
ялаш муаммолари бозор ик^исодиёти таракдиёти натижа- 
сида узгариб бормокда. Чунки цивилизацияли ривож топ­
тан бозор иктисодиёти узининг ижтимоий йуналиши би- 
лан даромад даражасини кутармокдаки, бу ж амият учун 
ижобий ^одисадир. Бозор иктисодиёти механизми аралаш 
ик,тисодиёт шароитида оилавий фаровонликка мулжаллан- 
ган ва товар ишлаб чи^арилиши инсонларнинг тирикчи- 
лик э^тиёжини кондиришга к;аратилган булиши керак. 
Ишлаб чик;ариш давридан с^нгти талаб даврида бозор ме­
ханизми товарлар, хизматлар сероблиги ва уларнинг та- 
лабни тУла к;ондириш даражасида булишини так;озо этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Мехнат унумдорлиги даражасининг юкррилиги модций иш- 
лаб чик,аришга нисбатан номодций сохаларнинг устувор- 
лик билан ривожланишини таъминлайди.
Бундай ик^исодий тарак^иёт даражасида инсонпарварлик 
тамойилининг моддий асослари яратилган булиб, бойлар ва 
камбагаллар кэрама-кдршилигининг кескинлиги йукртилади. 
Икгисодиётнинг демократиклик тамойили устунлиги таъ- 
минланиб, мулкдорлар купаяди. Иш кучи эгаларининг айни 
вак^да мулк эгаси булиши имконияти турилади. Иш кучи- 
нинг мохияти усиб, малакали мехнат ишлаб чикдришда, 
умуман, ш?гисодиётнинг барча сохдларида хал кулувчи урин- 
ни эгаллаб боради. Ишчилар акция эгалари булиб, иш хак,и 
билан бирга дивиденд оладилар, корхонага, акцияга к д а б
эгалик хукукуга эга буладилар.
Бозор ик^исодиётининг ижтимоий йуналиши икки то- 
монлама амалга ошиб боради. Биринчиси ва асосийси, 
мулк эгаларининг фаолияти тадбиркорликнинг ривожла- 
нишидан иборат. Мулк турларидан кдтъи назар, капиталми, 
иш кучими, ерми, пулми барибир хар бири Уз мулкидан 
фойдаланишни купайтиришга харакат кдпади, унинг унум- 
дорлигини ошириб, самарасини купайтиради. Иккинчиси, 
давлат ортик^а даромадга эга булганларнинг бир кусм да- 
ромадларини марказлаштириб, камбагалларга беради ва бу 
уларнинг фаровонлигини таъминлаб бориши билан боглик, 
ходца амалга ошади.
Умуман, мулкдорлар ичида нуфузли булиш учун хара­
кат кулиш асосан инсонийликни таъминлаш, инсонпар- 
вар булишга ундайди. Бу эса бозор иктисодиётидаги иж- 
тимоийликнинг энг мухим омилларидандир. Умуминсо- 
ний фаолият, инсон гамхурлиги икп’исодий хаётда асосий 
хусусиятларга айланиб боради.
Демак, бозор и^гисодиётининг узи ижтимоий йуналишда 
булиб, фаровонликни таъминлаб боради. Лекин бозор ик^и- 
содиёти Уз фаолият доирасидаги иштирокчиларгагина таъ- 
сир курсатади, к,олганлари эса давлат таъсири доирасида 
булади. Ривожланган бозор ик^исодиёти мамлакатлари таж- 
рибаси асосий масала ёки муаммо камбагалга тугри моддий 
ёрдам курсатиш, уни кУллаш ёки химоялашда эмас, балки 
ИТП — илмий техник прогрессда, ресурсларнинг самарали 
ишлашида эканлигини курсатади. Мехнат унумдорлигини 
кескин кутариш ва бунинг асосида уртача истеъмолини оши­
риб бориш Узидан-узи минимал хаётий даражани кутаради. 
Ижтимоий прогресс асоси сифатида технологик прогресс шун-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дай шароитлар яратадики, унда инсон арзийдиган хаётнинг 
ишончли имконини кулга киритиши ва камбагалликдан холи 
булиши мумкии.
И Ш С И ЗЛ И К М У АМ М ОЛАРИ НИ ХАЛ КИЛИ Б Б О Р И Ш
Давлатнинг ахолини ижтимоий химоялаш сохасидаги 
йирик фаолияти ишсизликнинг олдини олишдан иборат. 
Ишсизлик умумий ик,тисодий тенгликнинг бузилиши би- 
лан боклик,булган ижтимоий курсаткичлардандир.
Уч хил ишсизликни бир-биридан фарк^чаган холда курса- 
тиш мумкин. Биринчиси нормал холатдек мазмунга эга 
б^либ, иш ахтариш, ишга жойлашув билан боглик, ишсиз- 
ликдир. Бундай ишсизлик доимо булиши мумкин, чунки 
маълум кием одамлар ишдан ишга кучиш, кунглидагидек 
ва мос иш ахтариш туфайли вактинча ишсиз хисобланади. 
Бу фрикцион ишсизлик деб аталади.
Иккинчи хил ишсизлик — ишлаб чикаришдаги тузил- 
ма узгаришлари туфайли б^либ, бу хам доимий мавжуд 
булади. Чунки бу асосан ривожланиш билан борликвоке- 
ликдир. Айтайлик, механизациялаш, автоматлаштириш, 
янги технологияга Утиш туфайли мавжуд мутахассислик- 
лар узгариши юз беради. Бундан ташк^ари харбий саноат 
конверсияси (айник,са Россия саноатвда кенг микёсда да- 
вом этмокда) ёки боцща хом ашёга утиш, янги хил мате- 
риаллар ишлатишга утиш туфайли ишлаб чикдришни узгар- 
тириш кабилар мутахассисликни хам узгартиришга олиб 
келади. Албатга, бундай узгаришлар маълум даражадаги ва 
микдордаги ишсизликни ташкил кдчиб, мехнат бозорида 
иштирок этишга олиб келади. Бундай ишсизлик тузилма- 
вий ишсизлик 
дейилади. Буни хам фрикцион иш сизликка 
ухшаган бутунлай йук, килиб булмайди. Чунки тузилма 
технологик узгаришларни тухтатиб булмаганидек ва та­
шки ик,тисодиётдаги ал о кал ар ривожи, умуман, бозордаги 
товарлар эхтиёжи — талабининг узгаришларини тухтатиб 
булмаганидек, бу хил ишсизликнинг бутунлай олдини 
олишнинг иложи йУк.
Учинчи хил ишсизлик — анча мураккаб ва унинг таъси- 
ри ва мазмуни бошкачарок- Маълумки, икгисодиёт ривожи 
ва унинг асоси булган ишлаб чик^ариш тараккиёти бир те- 
кисда давом этмайди. Вак,ти-вак,ти билан ёки маълум мух-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лат ичида кутарилиш, пасайиш юз бериб туради. Бир вак,т- 
лари заруриятга кура хом ашёвий тараккиёт тезлашиб, бун- 
дай тармоклар жуда кенгайган. Сунгра технологик узгариш- 
лар натижасида моддий сикимлиликнинг олдини олиш на- 
тижасида ва табиий хом ашёларнинг камайиб бориши билан 
бу тармокдар кискара борди, шунингдек, бунинг таъсири 
хом ашёларнинг бирламчи кайта ишловчи тармокдаригй ^ам 
утди.
Кейинги йиллардаги ривожланиш илмга оид мадсулот- 
лар ишлаб чикдриш, шунингдек, маълумот ва билим со*а- 
си, сокликни сакдаш дамда бошка хизматлар тармоклари- 
нинг тезликда усиши билан борликдир. Бу эса тукридан- 
турри мавжуд иш кучи ва талаб килинадиган иш кучи 
уртасидаги сифат фаркини оширади. Масалан, ток саноати 
мутахассисига дастур тузувчилик иши таклиф этилса ёки 
металлургия мутахассисига тиббиётга хос иш таклиф этил­
са, албатта ^еч маъкул булмайди.
Ик,тисодий тараккиётдаги нотекислик вакти-вацти 
билан иш фаолиятининг сусайишига олиб келиши би­
лан бокланган ишсизлик циклик хусусиетли ишсизлик- 
дир. 
Куриниб турибдики, бундай ишсизлик уз хусусия- 
ти б^йича олдингилардан фаркианади. Бунинг улар каби 
зарурияти йук; ва иш фаолиятини кучайтириш, иш жой- 
ларини куиайтиришга боглик булади.
Умуман, ишсизлик деганда биринчи ва иккинчи хили 
эътиборга олинмай, фак;ат учинчиси, яъни циклик иш­
сизлик тушунилади. Ишсизликнинг олдини олишда *ам 
учинчи хил ишсизлик к^зда тутилиб биринчи ва иккин- 
чилари ^исобга кирмайди.
Бозор иктисодиётида ишсизлик касали доимийликка 
эга. Бу эса огир ижтимоий муаммоларга олиб келиши 
мумкин. Иш билан бандпикни факат бозорча келишув ва 
унда меднат иш да^ига алмашади деб тушуниш етарли 
эмас. Чунки иш билан бандлик *аёт тарзидан иборатдир. 
И ш сиз колиш турмуш тарзининг туб узгариши деган 
^одисадир. Бунда даромад билан бирга инсоний узшриш- 
лар юз беради. Зеро, ишсизлик катга ижтимоий салбий 
окибатдир. Доимий ишсизлик камбакалликдан к,ашшок,- 
ликка олиб келиши мумкин.
Оммавий ишсизлик ижтимоий салбий оцибатлар билан 
бирга катта ицтисодий зиён келтиради. 
Бу маьлум дара- 
жадаги ишлаб чик,арилмаган ма^сулот к,исмидир, ама- 
лий маълумотларга кура ишсизлик 1 фоизга ошса, халк 
х^жалиги уртача 2,5 фоиз мадсулот йукотади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шунинг учун ишсизликка карши курашиб, иложи бо- 
рича унинг олдини олиш зарур.
Бу сохадаги асосий вазифа давлат зиммасига тушади. Дав- 
латнинг бир к;атор чораларни, хатто зарурият такрзоси би- 
лан сунъий иш жойлариташкил этиши хам фойдадан холи 
эмас.
Бундаги мухим тадбирлар каторига мехнат бозорини 
ривожлантириш, мехнат биржаларини тараккий этгириш - 
лар хам киради. Бу сохада И ТП нинг кенг к^лланиш и, 
инк;ирозга карши сиёсатни кУллаб бориш, эксп о рт-и м ­
порт ва иш кучи интеграцияси сиёсатларини амалга ош и- 
риб бориш яхши натижалар беради.
Давлат мехнат бозорига таъсир кУрсатиб бориш и ке- 
рак. Чунки бу бозор товарлар бозоридан, ундаги таклиф
ва талаб мувозанатидан фаркданади. Ж. Кейнснинг таъ- 
кидлашича, давлат иш сизлик билан кураш олиб бориш и 
ва буни истеъмол ва инвестиция товарларига булган та- 
лабни ошириши ва молиявий фаол сиёсатни к#ллаш йули 
билан амалга ошириши зарурдир. Шунингдек, давлатнинг 
умумий билим даражаси ва кайта укутишга к;аратилган 
чора-тадбирларни кенгайтириши ишсизликка карш и ку- 
рашда жуда кУл келади. Чунки бу иш чининг хар кдндай 
шароитга мослашиши, янги мехнат шароитларига киника 
олишига ёрдам беради.
Тузилма узгаришлар ишловчилардан юцори билимдон- 
ликни талаб этади. Яиониянинг, айникра 50-йиллардан бош- 
ланган йирик тузилма ишлаб чикаришдаги кам ижтимоий 
харажатлар билан амалга ошганлиги бунинг мисоли булиши 
мумкин. Агар 50-йилларда Япония ишлаб чикрришида енгил 
саноат асос булган булса, 60-йилларда металлургия, кумир 
саноати, кемасозлик, автомобиль саноати асос булган. 70- 
йилларга келиб, илмга оид тармо^лар асос була бошлади. 
Давлатнинг бундай шароитларда одамларни к^ллаши Ж ану- 
бий Коредца хам амалга оширилди. Бунда давлатниш' ижти­
моий химоя сиёсати энг камбагал мамлакатлардан ва иш га 
лаёкдтлиларнинг деярли ярми ишсиз булган мамлакатдан 
ривож топтан мамлакатга айланишида жуда катга ёрдам бер- 
ган. Ишсизликнинг олдини олишга кдратилган ижтимоий 
химояда касаба уюшмалари хам уз таъсирини курсаггиши дар- 
кор. Лекин кейинги йилларда ривожланган мамлакатларда 
аралаш иктисодиёт ривожланиши билан буларнингтаъсири 
сусаймокда. Масалан, АКДДда 1945 йили ишга лаёк^тлилар- 
нинг 35 фоизи касаба уюшмасининг аъзоси булган булса,
www.ziyouz.com kutubxonasi


1995 йили бу курсаткич 14 фоизга тушиб крлган. Бу касаба 
уюшма аъзоларининг к^ск^аришини к$рсатади. Бунинг бир 
неча сабаблари бор. Айтайлик, сиёсий сохдцаги бунга булган 
салбий муносабат ва к,онунчиликдаги касаба уюшмалари- 
га нисбатан бунинг таъсири, интеллектуал мехнат ва аёл- 
лар мехнати к^смининг ортиб бориши ёш ишчиларнинг 
бу ташкилотларга к^зик^маслиги кабилар бунинг сабаби 
булиши мумкин. Чунки касаба уюшмаларининг мехнат 
бозорига таъсири пасайиб бормокда.
Америка хукумати эса бундай ходисага фаол к,атнаш- 
май, узини деярли четда тутади ва касаба уюшмалари­
нинг шаклланиши хамда фаолияти учун имкон тугди- 
риб, уларга муносабатини ^згартирмай келмокда.
Ишсизлик даражасига ички омиллар билан бирга ташк,и 
омиллар хам таъсир этади. Капитал ватоварлар импорта, экс­
порта албатга ишсизликни кучайтириши мумкин. Ишчилар­
нинг миграциясини олсак, четга чикдш ишсизликни камай- 
тирса, мамлакатга четдан ишчиларнинг келиши ишсизликни 
купайтиришга олиб келиши мумкин.
Узбекистонда иш сизликка к,арши к;аратилган ижти- 
моий химоя утиш даври хусусиятлари билан анча мурак- 
каблашади ва хажми кенгаяди.
Узбекистонда собик, совет даврида асосан яширин 
холдаги ишсизлик мавжуд эди. Кейинги йилларда улар- 
нинг микдори 2 миллиондан ортиклиги маълум булди. 
Бу асосан ахолиси зич булган Фаргона водийси вилоят- 
лари, фак,ат к,ишлок жойларга тааллук^и эди.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish