Узб еқистон сср фанлар академияси

Мустақил қўлланувчи тўлиқсиз гаплар
Тўлиқсиз гаплар диалогик нутқда қўлланишидан ташқари, фикрнинг ихчам, эмоционал ифодаланиши учун алоҳида ишлати- лиши ҳам мумкин.
Мустақил қўлланувчи тўлиқсиз гапларда, асосан, кесим бўл- майди. Яширинган кесим сифатида кифоя, турмоқ, бўлмоц, ўтир- моқ, пайқамоқ, бор каби мавжудлик маъносини билдирувчи сўз билан ифодаланган тушунча тасаввур қилинади.
Бу ҳолатда эга гапнинг охирида ёки бошида бўлиши мумкин: Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи (Мақол). Уйнинг ол- дида боғ. Эшик ёнида шкаф. Ҳар кун эрталаб гудок. Бирдан шовқин.
Бу хил гапларда кесимнинг бўлмаслиги нормал ҳолат ҳисоб- ланади, кесим тиклангудек бўлса, жумла бузилади.
Бундай тўлиқсиз гапларда эга, одатда, ўрин, пайт ҳоллари ёки тўлдирувчилар билан кенгайиб келади.

1. 
   эгаси ўрин ҳоли билан кенгайиб келган тўлиқсиз гаплар: Гулхан чўғлари унинг ориц юзини ёритади. Бошида эскириб кетган шапка, елкасида — солдатча шинел (А. Толстой).Деворлари цордан ҳам оқ, ойналари ярцироқ. Текис, қатор, саф пардалар. Тўрт томонда карталар. Доскаси сип-силлиқ, қора. Латта, бўри ҳам сара. Урталикда стол-стул. Столда ранг-баранг гул (А. М у х- т о р).
   
2. 
   Эгаси пайт ҳоли билан кенгайган тўлиқсиз гаплар: Кондук­тор нариги купедаги бир аёлнинг сўроғйга:—бир соатдан кейин. Тошкент! — деб жавоб берди (П. Т у р с у н).
   
3. 
   Эгаси тўлдирувчи билан кенгайган тўлиқсиз гаплар:—Со- ветлар ҳокимияти учун! (О. Г о н ч а р). Улим. босқинчиларга!! Юз- ларча оғиздан чищан бу товуш бутун цишлоқни ғулғулага солган эди (С. Айн ий). Сўз ўртоқ Дўсматовага! — деди Тожибой (П. Турсун). Биз — сиз билан! — дейишди бригада аъзолари (Ш. Рашидов).
   
4. 
   Иккинчи даражали бўлакдан иборат бўлган тўлиқсиз гап­лар: Бу ёща, дада, бу ёща! (В. Осеева).Олға, ўртоц,лар. (А. Т о л с т о й).
   

Мустақил қўлланувчи бу хил тўлиқсиз гаплар кўпинча бадиий асарларда жой ёки персонажнинг ташқи қиёфасини тасвирлаш учун хизмат қилади.
Истак ёки чақириқ ифодаланган тўлиқсиз гаплар мазмун, струк­тура ва интонацияга кўра тўлиқсиз гапнинг бошқа турларидан фарқланиб туради. Бу турдаги тўлиқсиз гаплар, одатда, бош ке­лишик ёки белгисиз тушум ёки жўналиш келишиги шаклидаги от- лардан бўлади: Ҳамма сайловга! Мастон, чилим! (Ҳ. Ҳ а к и м- з о д а). Чой! Чойни бу ёща!