Узб еқистон сср фанлар академияси

лар ям-яшил). Гап бўлакларининг турини белгилашда бу восита- ларнинг маълум роли бор. Масалан, сифатловчи ва сифатлан- мишни белгилашда тартиб асосга олинади. Эга билан кесим бир туркумга оид сўзлардан бўлганда, тартиб уларнинг қайси бири эга ва қайси бири кесим эканини аниқлашга ёрдам беради. Қиёс- ланг: Яшамоц, — меҳнат қилмоқ. Меҳнат қилмоц — яшамоц
(биринчи ўринда қўлланган бўлак—эга, иккинчи ўринда қўллан- ган бўлак эса кесим). .
Гап бўлакларининг турини белгилашда баъзан унинг қандай сўз туркуми билан ифодаланганини асосга оладнлар. Тўғри, баъзи бўлаклар кўпинча муайян сўз туркуми билан ифодалана­ди. Масалан, эга кўпинча от билан, кесим эса феъл билан ифода­ланади. Бироқ эга ва кесим булардан бошқа сўз туркумлари ор- қали ҳам ифодаланиши мумкин. Бинобарин, гап бўлакларининг турини қандай сўз туркуми билан ифодаланишига қараб анщ- лаш ҳамма вақт ҳам тўғри бўлмайди.
Гап бўлакларининг турини аниқлашда баъзан унинг грамма­тик формасига эътибор берадилар. Тўғри, қаратқич келишиги фор­масидаги сўз аниқловчи, тушум келишиги формасидаги сўз эса тўлдирувчи саналади. Бироқ ўрин-пайт, чиқиш ва жўналиш кели­шиги формаларидаги сўзлар тўлдирувчи ҳам, ҳол ҳам бўлиши мумкин. Бундай вақтда гап бўлакларининг грамматик формаси уларнинг турини белгилаш учун асос бўла олмайди. Гап бўлак- ларининг турини белгилашда синтактик алоқага киришувчи эле- ментларнинг семантик хусусиятлари ҳам ҳисобга олиниши лозим. Масалан: Пахтана завқ билан тердим (завқ билан — ҳол), Пахта- ни машина билан тердим (машина билан — тўлдирувчи). Сен нимага кечикдинг?(нимага — ҳол). Сувни нимага қуймоқчисан? (нимага— гулга— тўлдирувчи).
Гап бўлакларининг тури одатда бир-бирига нисбат бериб тайинланади. Чунончи, эга кесимга, кесим эгага нисбатан, тўл- дирувчи тўлдирилмишга, ҳол ҳолланмишга, аниқловчи аниқлан- мишга нисбатан тайинланади. Нисбат берилувчи элемент бўлмас экан, у ёки бу бўлак ҳақида ҳам гапириш мумкин эмас. Масалан, аниқланмиш бўлмас зкан, аниқловчи ҳақида, кесим бўлмас экан, эга ҳақида ганириб бўлмайди. Демак, гап бўлакларининг турини белгилашда синтактик алоқага киришувчи элементларнинг тури, формаси, бир-бирига нисбати, лексик-семантик хусусияти ва улар- ни синтактик алоқага киритувчи воситалар асосга олинади.