|
ГАПНИНГ БЎЛАҚЛАРИ
« ;* Гапнинг булакларини белгилаш
Гап грамматик шаклланган, интонацион тугалликка зга бўл- ган, нисбий тугал фикр билдирадиган сўзлар комплексидан ёки айрим бир сўздан ташкил топади. Гап бўлаклари тушунчаск бирдан ортиқ сўздан ташкил топган гапларга татбиқ қилинади. Ёлғиз бир сўздан иборат бўлган гапларда (бас, ҳа, йўқ типидаги сўз-гапларда) гапнинг бўлаклари тўғрисида сўзлаш мумкин эмас. Чунки гапнинг бўлаклари гап составидаги сўзларнинг маълум қонун-қоидалар асосида ўзаро боғланишидан ҳосил бўлган синтактик бутунликнннг қисмларидир.
Маълумки, гапдаги сўзлар бир-бирлари билан тенг ёки тобе алоқага киришиши мумкин. Гапни бўлакларга ажратишда сўз- ларнинг тобе алоқага киришиши асосий мезон саналади. ТенУ алоқа гапнинг бўлакларини белгилашда асосга олинмайди. Ми- солларга мурожаат қилайлик: 1) Урмон. овозлари эшитилади (Уйғун). 2) Шамол ва қор. Ҳеч ким кўзини оча олмайди.
Навоий девонни очади, ҳамма томоша цилади (У й ғ у н, И з- зат Султон).
Бу мисолларнинг биринчисида Урмон — бир сўздан ташкил топган гап. Бунда гапнинг бўлакларини қидиришга асос йўқ. Иккинчи мисолдаги Шамол ва цор гапида сўзлар ўзаро тенглашиш йўли билан боғланган. Бунда ҳам гапнинг бўлаклари йўқ. Учинчи мисолдаги гапда сўзлар бир-бирлари билан тобе алоқага кириш- ган. Бунда гапнинг бўлаклари бор: Навоий — эга, девонни — тўлдирувчи, очади — кесим, ҳамма — эга, томоша цилади — кесим.
Демак, гапнинг бўлаклари тобе алоқадаги турли хил сўз боғ- ланмалари асосида гапда туғиладиган ва гапнинг таркибий эле- ментлари ўртасидаги муносабатларни ифода этадиган синтактик категориядир.
Гап бўлакларининг материали сўзлардир. Сўзлар гап тарки- бида бир-бирлари билан синтактик алоқага киришгандагина нутқда гапнинг у ёки бу бўлаги вазифасида кела олади. Синтактик алоқа гап бўлакларининг асосий белгиси, муҳим хусусияти- дир. Бу нарса (синтактик ало^а) гапнинг бўлаклари билан ун- далма ва кириш сўзлар ўртасидаги фарқни аниқлаш учун имкон беради. Ундалма ва кириш сўзлар гап таркибидати сўзлар билан синтактик алоқага киришмайди. Шунга кўра, улар одатда гапнинг бўлаклари ҳисобланмайди.
Практикада кўпинча гапнинг бўлаклари сўроқлар бериш усу- ли билан аниқланади. Бу усул баъзи жиҳатлардан ўзини оқлай олмайди. Масалан, Хўп, биз кетдик бўлмаса, хола (А. Қ а ҳ- ҳ о р) гапида биз сўзи ҳам, хола сўзи ҳам бир хил сўроққа — ким сўроғига жавоб бўлади, лекин уларнинг биринчиси гапнинг бўла- ги — эга, иккинчиси эса гапнинг бўлаги ҳисобланмайдиган элемент— ундалмадир. Сўроқлар синтактик алоқа асосида боғланган сўзларнинг 'биридан иккинчисига томон қўйилганда улар ёрдами- да гапнинг бўлакларини белгилаш мумкин бўлади. Бунда ундалма ва кириш сўзлар билан гап бўлакларининг чегараси аниқлана- ди. Лекин гап бўлакларининг турини белгилашда бу усулдан ҳам- ма вақт ҳам фойдаланиб бўлмайди. Масалан, Соғлиғим — бойли- гим (Мақол) мисолида гапнинг бўлаклари мавжудлигини сўроқ- лар ёрдамида аниқлаш мумкин, бироқ уларнинг қайси бири гапнинг қандай бўлаги эканини сўроқлар ёрдамида аниқлаб бўлмай- ди. Чунки бу гапдаги бўлакларнинг ҳар иккови бир хил сўроққа — нима сўроғига жавоб бўлса ҳам, уларнинг бири — эга, иккинчиси кесимдир.
Гапнинг бўлаклари махсус грамматик кўрсаткичларга эга бўл- ганда, сўроқлар уларнинг турини аниқлаш учун ёрдам бериши мумкин. Масалан, гапдаги бирор сўз кимни, нимани сўроқлари- дан бирига жавоб бўлса — тўлдирувчи, нима ц,илди, нима қиласан сўроқларидан бирига жавоб бўлса — кесим деб кўрсатилади. Лекин бу гап бўлакларининг турини аниқлашдаги соф практик усул- дир. Назарий жиҳатдан қараганда, гапдаги у ёки бу сўз шундай сўроқларга жавоб бўлгани учун тўлдирувчи ёки кесим функция- сида келаётгани йўқ, балки у ўзи тўлдирувчи ёки кесим бўлгани- дан шундай сўроқларни талаб қилаётир.
Шундай қилиб, синтактик алоқа, унинг тури гапни бўлаклар- га ажратишда асосий омилдир. Гапнинг бўлаклари орасидаги алоқа турли воситалар билан ифодаланади: сўз формалари орқа- ли (Сендан сўрадим), ёрдамчи сўзлар орқали (Машина билан тердик), тартиб ва интонация орқали (Ям-яшил далалар — Дала-
Do'stlaringiz bilan baham: |
