Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet19/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Масалан:
Хамма файласуфлар табиатшуносдир. Баъзи файласуфлар табиатшунос эмас.
Бу икки мулохдза бир вактда чин х,ам, хато х,ам була олмайди. Улардан бири (Баъзи файласуфлар табиатшунос эмас) албатта чин, иккинчиси хато, учинчи мулохдзага урин йук.
Демак, учинчиси - истисно конуни:
1 .Икки зид якка мулохдзаларга нисбатан.
2 .Умумий тасдик ва жузъий инкор мулохдзаларга нисбатан.
3.Умумий инкор ва жузъий тасдик мулохазаларга нис­ батан кулланилади.


Учинчиси - истисно конунининг амал килиши учун олин­ ган зид муносабатларни ифодаловчи мулохазалардан бири тасдик, иккинчиси инкор оулиши ёки тушунчалардан бири ижобий ва бошкаси салбий булиши шарт эмас. Олинган икки тушунча ёки мулохдзаниш бир-бирини \ажм жихатдан тулик инкор этиши кифоя. Масалан, эркак ва аёл тушунчала- рининг хар иккиси ижобий булиб, инсон тушунчасининг тулик мазмунини камраб олувчи зад белгаларни ифодалайди. Учинчиси - истисно конунида хам нозидлик конуни- даги каби вакт, муносабат, объект айнанлигига риоя этиш шарт, акс холда бу конун уз кучини йукотади, фикрнинг изчиллигига зарар етади ва мантиксизликка йул куйилади. Учинчиси - истисно конуни бошка мантикий конунлар сингари зиддиятли мулохазаларнинг чин ёки хатолигини аникдаб беролмайди. Бунинг учун вокеа ва ходисаларни, уларнинг ривожланиш конуниятларини билиш талаб кили­ нади. Инсон уз билимларига асосланган х,олда узаро зид мулохазалардан кайси бири чин ёки хато эканлишни аник- лайди. Бу конун узаро зид мулохазалар бир вактда чин
булмаслигини тасдиклайди.
Учинчиси - истисно конунини билиш мухокама юри- тишда тугри хулоса чикариш учун мухим булиб, узаро зид карашларни аралаштириб юборишга йул куймайди.


ЕТАРЛИ АСОС КОНУНИ


Тугри фикрлашга хос булган мухим хусусиятлардан бири исботлилик, ишончлиликдир. Фикрлаш жараёнида буюм ва ходисалар хакида чин мухокама юритибгина колмасдан, бу мухокаманинг чинлигага хеч кандай шубха булмаслиги учун уни исботлашга, асослашга харакат килинади. Бунда чинли­ ги аввалдан маълум булган ва узаро мантикий богланган мулохазаларга асосланилади, яъни баён килинган фикрнинг чинлиги аввалдан маълум булган, чинлши тасдикданган бошка бир фикр, мулохаза билан таккосланади. Тафаккурнинг бу хусусияти етарли асос конуни оркали ифодаланади.
Инсон тафаккурига хос булган бу конунни биринчи марта немис файласуфи ва математиги ГЛейбниц таъриф- лаб берган. Унинг таъкидлашича, барча мавжуд нарсалар узининг мавжудлиги учун етарли асосга эга. Х,ар бир буюм ва ходисанинг реал асоси булгани каби, уларнинг инъико- си булган фикр-мулохазалар хам асосланган булиши керак. Етарли асос конунининг бу талаби куйидаги формула оркали ифодаланади: «Агар В мавжуд булса, унинг асоси сифатида А хам мавжуд».

www.ziyouz.com kutubxonasi




Етарли асос конунида тугри тафаккурнинг энг мух,им хусусиятларидан бири булган фикрларнинг изчиллик билан муайян тартибда богланиб келиш хусусияти ифодалана- ди. Бу конун аввалги куриб утилган конунлар билан узаро боглик холда амал килади. Фикрлаш жараёнида берилган мулохдзанинг чинлигини асослаш учун келтирилган чин мулохазалар мантикий асос деб, берилган мулохдзанинг узи эса мантикий натижа деб юритилади.
Мантикдй асос билан объектив, хдкикий реал асосни аралаштириб юбориш мумкин эмас. Асос ва натижа ораси- дага мантикий богликдикни сабаб ва окибат алокадорлига- дан фаркдаш зарур. Масалан, «Бу киши бемор», деган му­ лохдзани «У шифохонада даволаняпти», деган фикр билан асослаш мумкин. Аслида шифохонада даволаниш дастлаб­ ки мулохдзанинг сабаби эмас, балки окибатидир. Куриниб турибдики, мантикий асос хдммавакт х,ам х,одисанинг саба­ би билан мос келмайди. Фикрларнинг етарли асосга эга булишлигининг объектив манбаи факат сабаб-оклбат муно- сабатинигина эмас, шунингдек, фикрнинг изчиллиги, асос- ланганлигини, исботланган булиш хусусиятларини хам, яъни объектив мазмуни сабаб-окибат муносабатларидан ташка- рида булган бошка муносабатларни хдм уз ичига олади.
Фикр-мулохазаларни асослаш мураккаб мантикий жараён булиб, унда бир ёки ундан ортик узаро богланган мух,окамалар тизимидан фойдаланилади. Кенг маънода бирор мулохдзани асослаш деганда, шу мулохазанинг чин­ лигини тасдикловчи ишончли ва етарли далилларнинг мав- жудлигини аниклаш тушунилади. Бу ишончли ва етарли далилларни шартли равишда икки гурухга: эмпирик ва назарий асосларга булиш мумкин. Булардан биринчиси асосан х,иссий билиш, тажрибага асосланса, иккинчиси акдий билиш, тафаккурга таянади. Эмпирик ва назарий билимларнинг чегараси нисбий булгани каби, эмпирик ва назарий асослар уртасидаги фарк хам нисбийдир.
Инсоннинг шахсий тажрибаси макон ва замонда чешра- ланган булиб, сезгалари берган маълумот эса х,аммавакт хам тугри булмайди. Шунга карамасдан, мулохазаларни эмпирик асослашнинг ахамияти катта, чунки билиш жонли хиссий мутохададан, бевосита кузатишдан бошланади. Хиссий таж­ риба инсонни ташкл олам билан боглаб туради. Назарий билим эса эмпирик базиснинг усткурмаси хисобланади.
Назарий асослашда кенг фойдаланиладиган усул- дедуктив хулоса чикариш усули, яъни умумий чин му- лох,азаларга таяниб фикр юритишдир. Берилган мулохдзани
www.ziyouz.com kutubxonasi

мантикий усул оркали бошка чин мулох,азалар ёрдамида асослаш мумкин булса, унда берилган мулохаза чин, яъни асосланган булади. Бунда фикрлар уртасидаги богланиш умумийлик, хусусийлик ва яккалик уртасидаги узаро богликликни ифодалайди. Масалан, тугри тафаккур конунларининг объектив характерга эга эканлигини барча илмий конунларнинг объектив характерга эга эканлиги хакидаги умумий-чин мулохаза ёрдамида асослаш мумкин. Умумий-чин мулохазалар сифатида фанларнинг конун- коидаларидан, тушунчаларнинг гаърифларидан, шунингдек, аксиомалардан фойдаланилади. Буларнинг барчаси назарий асослашнинг рационал ёки демонстратив усуллари булиб, улар умуммиллий ахамиятга эга булган исботлаш метод-
ларининг асосини ташкил этади.
Шунингдек, асослашнинг субъектив характерда булган ва бевосита тажриба натижаларига ёки назарий фикр юритишга тааллукли булмаган усуллари мавжуд. Интуи- цияга, эътикодга, авторитетларга ва урф-одатларга асос- ланиш шундай усуллар жумласига киради. Бу усуллардан купрок кундалик онг даражасида фойдаланилади.
Интуиция хеч кандай мухокама ва исботларсиз туфидан- туфи хакикатга эришиш кобилиятини ифодалайди. Интуи­ ция - лотинча intuitio сузидап олинган булиб, «диккат билан тикилиб карайман», деган маънони билдиради. Интуиция билиш жараёнида сезиларли ахамиятга эга булиб, хиссий ва аклий билищдан узгача бир куринишни ташкил этмайди; узига хос фикр юритиш, тафаккур килиш усулини ифодалайди. Интуиция оркали инсон мураккаб ходисаларнинг мохиятини, унинг турли кисмларига эътибор бермаган холда, фикран яхлит камраб, тушуниб олади. Бунда тафаккур жараёнининг алохида кисмлари у ёки бу даражада англанмайди ва асосан фикр юритиш натижаси - хакикатгина англаш'ан холда аник, равшан кайд этилади. Интуиция хакикатни аниклашда етарли асос хлсоблаиса-да, лекин бу хакикатга бошкаларни ишонтириш учун етарли хисобланмайди.
Эътикод - кишининг ишончини козонган ва шунинг учун хам унинг фаолиятида хатти-харакатларини белгилаб берадиган, унинг дастури булиб хизмат киладиган караш- ларнинг мажмуасидан иборат. Эътикод чинлиги исботлан­ ган мулохазаларга ёки танкидий тахлил килиб курилмаган, чинлиги номаълум бошлангич билимларга асосланган були­ ши мумкин. Интуиция каби эътикод хам субъектив харак­ терда булиб, давр утиши билан узгариб туради. «Англаш учун эътикод киламан», деган эди Авлиё Августин ва Ансельм Кентерберийскийлар (1033 -1109 й.й.).

www.ziyouz.com kutubxonasi



Француз файласуфи ва теологи Пьер Абеляр (1079-1142 й.й.) эса акл ва эътикрднинг узаро нисбатини хдкконий куфсат- ган холда «Эьтикод килиш учун тушунаман», девди. Албатта, эътикод хакида фикр юритганда кур-курона эътикод билан тарихий ва х,аётий тажриба натижаси булган, билимга асосланган эътикрдни фарклаш зарур. Факат илмий билимга асосланган эътикодгина фикр ва мулохдзаларнинг чинлигини аниклашда етарли асос булади. Шунинг учун х,ам улар инсон калбида мустах,кам уриашиб колади. Президентимиз И.А.Каримов: «Миллий мафкура - бу халкнинг, миллатнинг утда ёнмайдиган, сувда чукмайдиган улмас эътикодидир»1, дегаида айнан шуни назарда тутган эди.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish