Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet18/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Айният конунига кура, маълум бир предмет ёки ходиса хакдда айтилган айни бир фикр айни бир мухокама доира- сида айни бир вактда уз-узига тенгдир. Бу конун формал мантик илмида «А-А» формуласи билан ифодаланади.
Айният конуни символик мантик илмида, яъни муло­ хазалар мантиги ва предикатлар мантигида узига хос куринишда ифодаланади.
Мулохазалар мантигида а -> а ва а о а. (Бунда, а -
хар кандай фикрни ифодаловчи белги, —> - импликация белгиси, <-» - эквивалентлик белгиси.)
Предикатлар мантигида (х(Р(х)—> Р(х)). Бу ифода куйи­ дагича укилади: хар кавдай X учун, агар X Р белгига эга булса, X шу белгига эга, деган фикр туфи булади.
Айният конунининг асосий талаби куйидагича: фикрлаш жараёнида турли фикрларни айианлаштириш ва аксинча, узаро айнан булган фикрларга тенг эмас, деб караш мумкин эмас. Бу мантикий тафаккурнинг мухим шартларидан биридир. Фикрлаш жараёнида бу конунни билиб ёки билмасдан бузиш холатлари учравди. Баъзан бу холат бир фикрнинг тидца турли хил ифодаланиши бш1ан боглик булади. Масалан, «диалектика конунлари» ва «табиат, жамият ва инсон тафаккурининг энг умумий конунлари» тушунчалари шаклига кура турлича булса хам мазмунан айнандир.
Тилда мавжуд булган омоним ва синоним сузларнинг кулланиши хам баъзан турли фикрларнинг узаро айнанлаш- тирилишига, яъни нотуфи мухокамага олиб келади. Маса­ лан: фалсафий нуктаи назардан «сифат» тушунчаси узига хос мазмунга эга булса, бирор хунарманд томонидан бу,. тушунча бошка мазмунда (ярокли, фойдали) кулланилади.
Шунингдек, у, бир тушунчага касб-хунари, хаётий таж- рибаси ва дунёкараши турли хил булган шахслар томо­ нидан турли мазмун юклатилишида хам намоён булади.
Бахс-мунозара жараёнида кандай килиб булса хам ра- Кибни алдаш ва ютиб чикиш максадида айният конуни­ нинг талабларини атайлаб бузувчилар софистлар деб аталади. Уларнинг таълимоти эса софистика дейилади.


Баъзан турли маънодаги бир хил сузларни мохирлик билан ишлатиш оркали ажойиб шеърий мисралар ярати- лади. Шарк адабиётида «туюк» номи билан маълум булган бу шеърий мисралар гузаллиги, инсонга узига хос завк бериши билан ажралиб туради. Бунга Фозил Йулдош углиниш куйидаги мисралари мисол була олади:
Кулингдан келганча чикар яхши от, Яхшилик кил, болам, ёмонликни от, Насихатим ёд килиб ол, фарзандим, Ёлгиз юрса чанг чикармас яхши от.
Юкоридаги туртликда «от» тушунчасининг турли маъ- ноларда кулланилиши айният конуни талабининг бузили- шини эмас, балки унга риоя кдлинганлигини ифодалайди. Шунингдек, узбек халкига хос булган аския санъатида айният конунлари атайлаб бузилишини, тушунчаларнинг уз маъносида эмас, балки кучма маъноларда кулланилишини кузатиш мумкин. Бу узига хос суз уйини булиб, унда кулла- ниладиган нозик кочиримлар аския айтувчининг махоратини
курсатади ва тингловчиларнинг кулгусига сабаб булади.
Демак, хаётда, амалиётда тушунчанинг турли маънолар­ да кулланилишидан гаразли ёки бегараз, яхши ёки ёмон максадлар учун фойдаланиш мумкинлигини курамиз.
Айният конуни предмет ва ходисаларнинг нисбий бар- карорлигини ифода этган холда, тафаккурнинг ривожлани- шини, тушунчалар ва билимимизнинг узгариб, бойиб бо- ришини инкор этмайди. Бу конун фикрнинг мазмуни предмет ва х,одисаларни туларок билиб боришимиз билан узгари- шини эътироф этади ва уни хисобга олишни такозо килади. Айният конуни тафаккурга, унинг барча элементлари, шакл- ларига хос булган умумий мантикий конундир. Бу конуннинг талаблари тафаккурнинг хар бир шаклига хос булган конкрет коидаларда аник ифодаланади. Тафаккурнинг тушунча, муло- хдза (хукм), хулоса чикариш шакллари, улар уртасвдаги муно-
сабатлар шу конунга асосланган холда амалга ошади.


НОЗИДПИК КОНУНИ


Инсон тафаккури аник, равшан булибгина колмасдан, зиддиятсиз булиши хам зарур. Зидциятсизлик инсон та- факкурига хос булган энг мухим хислатлардан биридир. Маълумки, объектив вокеликдаги буюм ва ходисалар бир вактда, бир хил шароитда бирор хусусиятга хам эга булиши,


хам эга булмаслиги мумкин эмас. Масалан, бир вактнинг узида, бир хил шароитда инсон хам ахлокди, хам ахлоксиз булиши мумкин эмас. У ё ахлокди, ё ахлоксиз булади.
Бир вак,тнинг узида бир предметга икки зид хусусият- нинг тааллукди булмаслиги тафаккурда нозидлик конуни сифатида шаклланиб колган. Бу конун фикрлаш жараёнида зидциятга йул куймасликни талаб килади ва тафаккурнинг зиддиятсиз хамда изчил булишини таъминлайди.
Нозидлик конуни айни бир предмет ёки ходиса хакида айтилган икки узаро бир-бирини истисно килувчи (узаро бир-бирини истисно килувчи) фикр бир вактда ва бир хил нисбатда бирданига чин булиши мумкин эмаслигини, хеч булмаганда улардан бири, албатта, хато булишини ифодалайди. Бу конун «А хам В, хам В эмас була олмайди» формуласи оркали берилади. Мулохазалар мантигида бу конун куйидаги формула оркали ёзилади у (х(р)р(х)), яъни хар кандай Р(х) мулохаза учун р(х) ва унинг илгари биргашкда чин булмаслиги туфидир.
Нозидлик конуни карама-карши ва зид мулохазаларга нисбатан кулланилади. Бунда карама-карши мулохазаларнинг хар иккаласи хам бир вактда хато булиши мумкин; узаро зид мулохазалар эса бир вактда хато булмайди, улардан бири хато булса, иккинчиси албатта чин булади. Карама- карши мулохазаларда эса буидай булмайди, яъни улардан бирининг хатолигидан иккинчисининг чинлиги келиб чикмайди. Масалан: “Аристотель мантик фанининг асосчиси” ва “Аристотель — мантик фанининг асосчиси эм ас” бу у з а Р ° зид мулохазалардир. Бу зид мулохазаларнинг хар иккаласи бир вактда хато булмайди. Улардан биринчиси чин булганлиги учун иккинчиси хаго булади. Узаро карама-карши булган “Бу дори ширин” ва “Бу дори аччик” мулохазаларининг эса иккаласи бир вактда, бир хил нисбатда хато булиши мумкин. Учинчиси - истисно конуни тушунчалар уртасидаги зид муносабатларни ифодалайди. Агарда зид муносабатлар тушунчанинг гулик мазмунини камраб олмаса, икки зид белгидан бошка белгиларнинг хам мавжудлиги маълум булса, унда учинчиси истисно конунига амал килмайди.
Масалан:
Талаба имтихонда «аъло» бахо олди. Талаба имтихонда «икки» бахо олди.
Бу мулохазалар муносабатида нозвдгшк конуни амал килади. Чунки бу мулохазаларнинг хар иккиси хам хато булиши ва талаба имтихонда «урта» ёки «яхши» бахо олиши мумкин.


Агар, «Талаба имтихонда «аъло» бах,о олди» ва «Та­ лаба имтихонда «аъло» бах,о олмади» мулохазаларини тахлил кллсак, унда бу мулохазалардан бири чин, бошкдси хато, учинчисига урин йук эканлиги маълум булади. Чунки
«яхши», «урта» ва «икки» бахолар - «аъло» бахо эмас. Учинчиси истисно конуни куйидаги холатларда кулла-
нилади:
1. Алохида олинган якка буюмга нисбатан бир хил вакт ва муносабат доирасида узаро зид фикр билдирил- ганда. Масалан:^
Тошкент - Узбекистоннинг нойтахти. Тошкент - Узбекистоннинг пойтахти эмас.
Бу мулохазалар биргаликда чин хдм, хато хдм була олмайди. Улардан бири чин, иккинчиси хато, учинчи му- лохазага урин йук. Учинчиси - истисно конуни узаро зид умумий мулохдзалар доирасида амал килмайди. Чунки умумий мулохазаларда буюмлар синфига ва шу синфга мансуб хдр бир буюмга нисбатан фикр билдирилади.
Масалан:
Хамма файласуфлар нотикдир. Хеч бир файласуф нотик эмас.
Бу мулохдзалардан бирининг хатолигидан иккинчиси- нинг чинлиги хакида хулоса чикариб булмайди. Бундай холатда «Баъзи файласуфлар нотикдир» деган учинчи бир мулохдза чин хисобланади.
Сон ва сифатига кура узаро зид мулохдзалар баён килинганда, буюм ва ходисаларнинг синфи хакида тасдиклаб баён килинган мулохдза билан шу синф буюм ва ходисаларининг бир кисми хдкида инкор этиб баён килинган мулохдзалардан бири чин, иккинчиси хато, учинчисига урин булмайди.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish