Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet10/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Г.В. Лейбниц (1646^1716 й.й.) - йирик немис олими. У XVII аср охири XVIII аср бошларида яшаб ижод кдлган. Фалсафий карашлари «Инсон акли хакидаги тажрибалар» асарида уз ифодасини топган. «М онадология» асарида фалсафий ва мантикий карашларини кискд шаклда баён этган.


Лейбниц тафаккур конунлари хакидаги таълимотни кай- тадан ишлаб чикди. У биринчи уринга айният конунини куяди. Бу конунга онтологик таъриф беради: хар бир буюм шу буюмнинг узидадир, яъни А -А дир, В-В дир ва х-к. Зиддият конунини куйидагича таърифлайди: бир вактда буюм хам мавжуд, хам мавжуд эмас булмайди, А булса, нарса А эмас була олмайди. Буни куйидагича ифодалаш мумкин: хар бир ran ё чин, ё хатодир. Бунда зиддият ва учинчиси истисно конуни бирлаштирилади: 1.Бир ran хам чин, хам хато булмайди. 2Дакикат ва ёлгон уртасида хеч нарса йук, яъни ran чин хам, хато хам булмаслиги мумкин эмас. Лейбниц фикрича, зиддият ва учинчиси истисно конунлари хулоса чикаришда асос булади. Етарли асос конунини Лейбниц куйидагича ифодалайди: хамма мавжуд нарсалар мавжуд булиши учун етарли асосга эга, етарли асоссиз бирорта вокеа чин, хакикий булмайди. Мантикий конунлар билиш жараёни учун ахамиятлидир. Тафаккуримиз объектлари ё факат фикрда мавжуд булади, ё реал мавжуд булади.
Лейбниц хозирда символик мантик номи билан юри- тиладиган мантикка асос солди, тафаккурнинг турли жа- раёнларини, жумладан, тафаккур шакллари ва конунларини ифодалащца математик усуллардан фойдаланиш йулларини таклиф килди. 1666 йилда Лейбниц «Комбинация килиш санъати хакида» номи билан асар ёзган булиб, символик мантикнинг тугилиши шу йил ва шу асар билан бошланади. Лейбниц мантик фанининг предмети ва вазиф аси хакида тухталиб, унинг вазифаси тафаккурнинг формал алокаларини тасвирлаш, унинг предмети билимнинг маз- мунини урганишдир, дейди. У мантик илмининг амалий
ахамиятини юкори бахолайди.
Лейбницнинг мантикий таълимоти куйидаги принцип- ларга асосланган: 1) хар бир гушунчани одций кайд кили- надиган, бошка булинмапдиган тушунчаларга келтириш мумкин; 2) мураккаб тушунчалар одций тушунчаларнинг хажмини купайтириш ва кесиштириш мантикий амали воситасида келтириб чикарилади; 3) цастлабки оддий тушунчалар туплами зидциятсиз булиши шарт; 4) хар кандай чин мулохаза предикатив хисобланади, яъни у эквивалент тарзца бошка шаклга утказилади ва предикатнинг субъектда мавжудлиги назарда тутилади; 5) хар кандай чин булган тасдикловчи ran шу маъноца аналитик хисобланацики, унинг предикати субъектда мавжуд булади.
Лейбниц мантикий модалликлар тизимини ишлаб чикади:


мумкин = зиддиятсиз
зарурий = инкори зиддиятли
тасодифий = инкори зиддиятсиз мумкин булмаган = зиддиятли
Лейбниц математик мантикнинг куйидаги конунларини таърифлаб беради:
Рефлексивлик конуни: х = л'
Симметрия конуни: х = у, у = х
Транзитивлик цонуни: [(х = у) л = z) —>(х = 7.)]
Лейбницнинг мантик илмига оид карашлари Х.Вольф томонидан ривожлантирилган.
Христиан Вольф (1676-1754 й.й.) немис файласуфи, ма- тематиги ва мантикшунос олимидир. Вольфнинг мантикий таълимотида акл масаласи энг асосий х,исобланади. Акдий билиш хулоса чикаришга асосланади. Унинг фикрича, билим априор ёки апостериор йул билан хосил килинади. Апостериор билим - тажрибага асосланган билимдир. Аввалдан билиб олинган таърифлар ва холатлар априор билим булиб, улар хулоса асосларини ташкил этади. Вольфнинг таъкидлашича, мантик хакцкатни билиш ва хатоларга йул куймаслик учун билиш кобилиятларини куллашга ургачувчи фандир. У мантикци назарий ва амалий кисмга ажратади. Назарий мантик тушунча, хукм ва хулоса чикаришни урганади. Амалий мантик бахс, мунозара жараёнида, муголаа килгавда, фикрни баён этганда, умуман, амалий хаётда хакикатни аниклашга ургатади. У хакикдтга куйидагича таъриф беради: фикрнинг объект билан ёки тасаввур килинган буюм билан узаро мослиги хакдкатдир. Унинг таъкидлашича, билиш уч боскдчда амалга ошади: тушунча, хукм ва хулоса чикариш. Хукм икки тушунчадан таркиб топади. Хулоса берилган хукмлардан янги хукмни
хосил килишдир.
Вольф математик ва мантикий исботларга катта эътибор беради. Исботловчи асослар сифатида тушунчаларнинг таърифини, тажриба натижаларини, аксиомалар, постулатлар ва аввалрок исботланган тезисларни тан олади. У тафаккур конунларини онтологик харакгерга эга, деб таъкидлайди. Зиддият конунини энг олий принцип сифатида куйидагича таърифлайди:
«Бир буюм бир вактнинг узида хдм булиши, хам булмаслиги мумкин эмас». Етарли асос конунига эса «хдмма мавжуд нарсалар узининг етарли асосига эга, шунинг учун улар мавжуд эмасликдан кура мавжуцдир», деб онтологик таъриф беради.
X.Вольфнинг карашлари Германияда м антиккд оид илм-
ларнинг кейинги ривожи учун катта ахамиятга эга булди. Баумейстер (1709-1785 й.й.), Мейер (1718-1777 й.й.) ва


Л.Эйлер (1707-1783 й.й.) каби мантикшуносларга унинг гоялари сезиларли таъсир курсатган.
Янги давр рус мантшциунослари хам мантик илмининг ривожланишига узларининг муносиб хдссаларини кушгаштар. XVII асрнинг иккинчи ярмида биринчи марта мантик- дан дарслик чикдрилган. Шу вактдан бошлаб Россияда мантик, илмининг ривожланишини кузатиш мумкин. Мантик
билан жиддий шугулланган биринчи рус олими М.В. Ло­ моносов (1711-1765 й.й.) булган. У билимларнинг манбаи объектив вокеликдир, билимнинг ягона воситаси эса тажриба (эксперимент), деб билган. Формал мантикнинг турт асосий конунини муваффакиятли, ишончли мухокама юритишнинг элементар принциплари деб атаган.
У мантик, илмига куйидаги янги фикрларни киритган:
1 .Хукмларни умумий ва якка турларга ажратган. Жузъий хукмни инкор этган.
2. Силлогизмнинг Darapti (AAI), Felapton (ЕАО), Bramalip (AAI) ва Fesapo (ЕАО) модусларини инкор этган. (Математик мантикда хам силлогизмнинг бу модуслари инкор этилади.)
У хулоса чикаришни силлогистик ва силлогистик булмаган турларга ажратишга карши булган ва хулоса чикаришнинг куйидаги классификациясини таклиф этган:
1) булакдан бутунга караб хулоса чщариш;
2) номидан хулоса чщариш;
.3) таъсирдан хулоса чщариш;
4) вщт, урин ва шароитдан хулоса чикариш;
5) келиб чикишдан хулоса чщариш;
6) сабабдан хулоса чщариш;
7) аввалгиларидан ва кейингиларидан хулоса чикариш;
8) тенгламадан хулоса чщариш;
9) ухшаш буюмлардан хулоса чикариш;
10) арама-^арши ва ухшаш булмаган буюмлардан ху­ лоса чщариш.
Л омоносовнинг « Н отикликдан к;иск;ача кулланма» (1748) номли асари Россияда узок; вакт давомида мантикдан дарслик булиб хизмат килган.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish