Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а


Николай Алексеевич Васильев



Download 16,21 Mb.
bet12/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Николай Алексеевич Васильев (1880-1940 й.й.) «Жузъий хукмлар тугрисида, карама-каршиликларнинг учбурчаги хакида ва 4-си - истисно конуни хакида» (1910), «Хаёлий мантик» (1912), «Логика ва металогика» асарларининг муал-



лифидир. У уз таълимотида формал аналогияни Л Л оба- чевскийнинг ноевклид геометрияси билан бирлаштирган. Унинг бу таълимоти чексиз купликлар учун учинчиси истисно конунининг кулланилмаслиги хакида дастлабки фикрлардан булган.
Рус математиги ва мантикшуноси Платон Сергеевич П орецкий (1846-1907 й.й.) математик мантикнинг ри- вожланишига мухим хисса кушган.
Порецкийнинг мантикий тизимида асосларнинг берил­ ган гизимидан хулосани келтириб чикариш ва хулоса сифатида олиниши мумкин булмаган асосларни топиш масалалари ишлаб чикилган.
Джон Фредерик Вильям Гершел (1792-1871 й.й.) инглиз математиги ва мантикшуноси булган. У «Табиатшуносликни урганишга кириш» (1832) асарида Джон Стюарт Миллдан 11 йил аввал илмий индуктив методларнинг асосий мазмунини ёритиб берган. Гершел фикрича, ходисалар уртасидаги сабабий алокадорликни аниклаш барча фанларнинг асосий вазифасидир. У сабабий алокадорликни аниклаш нинг Куйидаги коидаларини ишлаб чикди:
1) сабаб ва окибат алокадорлигининг узгармаслиги;
2) сабаб булмаса, оцибатнинг хам булмаслиги доимий, узгармасдир;
3 ) сабаб чинлигининг ортиши ёки камайииш билан ощбатнинг %ам чинлигининг ортииш ёки камайииш;
4 ) ощбатнинг сабабга пропорционаллиги;
5) сабабнинг йуцолииш билан окибатнинг хом йукрлиши.
Гершелнинг бу коидалари илмий индукция методлари- нинг яратилишида мух,им роль уйнаган.
Д ж о н С тю ар т М и лль ( 1 8 0 6 - 1 8 7 3 й .й .) и н гл и з файласуфи ва мантикшуноси.«Силлогистик ва индуктив мантик системаси» (1843) асарининг муаллифи.
У х,ам Беркли, Юм ва Кант каби хдцисаларнинг чин мох,иятини билиш мумкинлигини инкор этган. Инсон фа­ кат сезгилар воситаси оркали х,одисаларни билади, холос, сезгилардан ташкарида х,еч кандай буюм мавжуд булмайди, деб х,исоблаган.
Милль фикрича, хукм х,одисапар уртасидаги муноса- батларнинг ифодасидир. Шу фикрга асосланган холда у хукмларни 5 турга ажратади:
1) мавжудлик хукмлари;
2) давомийлик, кетма-кетлик хукмлари;
3) узаро мавжудлик хукмлари;
4) сабабий богликлик хукмлари;
5) ухшаш муносабатларни ифодаловчи хукмлар.


Милль Ф.Бэкон, Р.Уэтли, Ю.Юэл ва Гершел асарларига таяниб, психологик йуналишдаги мантикий тизим тузди. М антик хакикатни излаш методларини урганувчи фан хисобланиб, хулоса чикариш коидалари ва исботлаш усул- ларини уз ичига олади.
Милль асоссиз х,олда дедуктив йуналишни танкид килиб, индуктив йуналишга ортикча бахо беради. Унинг таъкид­ лашича, силлогизм хеч кандай янги билим бермайди. Уму­ мий хукм хусусий хдлатни исботлай олмайди, чунки уму­ мий хукмнинг узини исботлаш талаб килинади, дейди.
Лекин Милль яратган илмий индуктив хулоса чика­ ришнинг методлари катта ах,амиятга эга булган. Булар:
1) колдиклар методи;
2) тафовут методи;
3) ухшашлик ва тафовут куиша методи;
4) йулдош узгарувчилар методи;
5) ягона ухшашлик методи.
У хар бир методнинг ифодаланиш усулини (формуласи- ни) ойдинлаштирди ва уларнинг тадкдкотчилар учун мухим ахдмиятга эга эканлигини мисоллар билан тушунтириб берди.
Ш унинг учун бу методлар мантик тарихида Милль методлари деб аталади.
Милль таълим-тарбия сохасида мантик илмининг урнига юкори бахо берган. У уз автобиографиясида: «Янгича тарбиялагцца, фикрловчи инсонларни шакллантиришда ман­ тик илмидан яхширок восита булмаслигига ишончим ко- мил», деб ёзган.
XVIII-XIX асрлар фалсафий фикрида немис фалсафаси, хусусан, унинг ёркин вакиллари булган И. К ант (1724— 1804 й.й .) ва В .Ф . Гегель (1770 -1831 й .й .) яратган мантикий тизимлар мухим урин тутади.
Кантнинг мантикий карашлари унинг «Соф акл ганкд- ди», «Пролегоменлар», «Мулохаза юритиш кооилияти тан- киди», «Мантик» (шогирдининг Кант фикрлар ини йигиб тузган туплами) каби асарларида баён этилган.
Кант мантик фанининг мавжуд анъаналарини хисобга олган, Аристотелнинг мантикий таълимотига суянган, шу- нингдек, янги даврда бошланган мантик илмини ислох кдлиш, давр рухига мос булган янги мантикдй тизим ни яратиш йулидаги булган уринишларни куллаб-кувватлаган хамда узининг дунёкарашининг, методологиясининг бош принцип- ларидан келиб чиккан холда мантикдй таълимотини яратди. Кантнинг таъкидлашича, мантик илмини урганиш объек- тини акл, тафаккур ташкил этади. Унинг негизини, асосий


шаклини apriori инсон тажрибасигача мавжуд тарзда (яъни субъект тажрибасига кадар) мавжуд булган тушунчалар, категориялар хосил килади. Улар умумий ва зарурий характерга эга. Ана шунинг учун хам урганилаётган объектлар хакида чин б^илимлар хосил килиш га имкон беради. Акл билан билиш категориал синтез тарзида, яъни хиссий кабул килиш натижаларини apriori категориялар ёрдамида тахлил этиш шаклида мавжуд.
Кант фикрича, Аристотель асос солган умумий мантик (формал мантикни Кант ана шундай ном билан атайди) аклни, тафаккурни урганувчи фан сифатида сакланиб коли- ши керак. Лекин у Аристотель мантикий таълимотига хос булган айрим кам чиликлардан, хусусан, таф аккур шаклларини, охир-оклбатда эмпирик мазмунга эга тафаккур конунларини (принципларини) бир вактнинг узида борлик принциплари, деб билишдан воз кечиши керак.
Умумий мантик, мутафаккир фикрига мувофик, тафаккур шаклини тоза холда, яъни унинг «материя»сини ташкил этувчи объектларни фарк килмаган холда урганиши, аклнинг, туфи мухокама юритишнинг зарурий конунларини ишлаб чикиши зарур. Бу конун-коидалар аклий фаолиятпинг формал принциплари булиб, уларсиз тафаккур мавжуд була олмайди. Мухокама юритишнинг формал коидалари ва умуман, формал мантик мутафаккир назарида билимларга бахо бериш, уларнинг мантикий кийматини (чин-хатолигини) аниклаш га ёрдам бериш учун мулжалланган коидалар
йигиндиси, яъни канон булиши керак.
Канг тафаккур шакллари уртасидаги алокаларни тахлил килишга алохида ахамият беради. Хусусан, хукмни (мулоха- зани) тушунчалардан ташкил тошан мантикий шакл сифати­ да олиб караб, уни онг тасаввурлари бирлишни хис килишга имкон берувчи восита, деб хисоблайди. Уз навбатида аклнинг негизини ташкил этувчи категорияларнинг 12 тасини («реаллик», «инкор», «чегара», «туплам», «яхлитлик»,
« сабабият», «узаро таъсир», « имконият», « вокелик»,
«зарурият» ва бошкалар) шу даврда купчилик ган олган хукмнинг 4 та гурухга (микдори буйича, сифати буйича, муносабати буйича, модаллиги буйича) ажратилишидан ибо­ рат таснифдан келиб чикиб белгилаган.
Кант хулоса чикаришни тушунча ва хукмлардан таш­ кил топадиган мантикий шакл сифатида тасаввур килиб, унинг 2 та турини: бевосита ва билвосита хулоса чикариш турларини фарк килади.
Ш уни айтиш керакки, Кантнинг юкорида биз кайд этиб утган фикрлари ва бошка илгари сурган гоялари умумий мантик (формал мантик)нинг урганиш сохасини,
предметини насбатан аникрок тасаввур килиш га имкон

www.ziyouz.com kutubxonasi



берди. Унинг мантик, илми тараккиёти йулида килган буюк хизматларидан бири айнан ана шу билан боглик- М антик тараккиётидаги бошка бир хизмати Кантнинг умумий мантикдан ташкари янги - трансцендентал ман-
тикни яратиши билан белгиланади.
Трансцендентал мантик акдни, умумий мантикдан фарк- ли уларок, факат шакли жихатидангина эмас, балки мазмуни томонидан хам олиб урганиши керак. Трансцендентал билим apriori билимларнинг алохида шакли булиб, у тасаввурлари- мизнинг (яккол тасаввурлар ёки тушунчаларимизнинг) факат априори мавжуд булишини, кулланилишини, уларнинг кандай амалга ошишини тушунишимизга ёрдам беради. Бунда тафаккурнинг мазмуни деганда фикрнинг эмпирик мазмуни эмас (Кант эмпиризмга бутунлай кдрши), балки акд томонвдан хосил килинган мазмуни тушунилади; унинг тажрибага хеч кандай алокаси йук. Бу мазмун тоза apriori тушунчаларда иф ода килинган булиб, айнан ана шуларни урганиш трансцендентал мантикнинг асосий вазифасини ташкил эгади. Биз учун нихоятда мавхум булиб туюлган Кантнинг бу мулохазасида мухим рационал маъно бор. Уни тафаккурнинг шакли ва мазмуни бирлигида олиб урганувчи мантикни
яратиш зарурлиги хакидаги гоя ташкил этади.
Бу гоя немис фалсафасининг бошка вакили Гегель томонидан ривожлантирилди.
Г егелн и н г м ан ти ки й караш лари унинг « М ан ти к фани», «Фалсафий фанлар энциклопедияси» китобларида баён килинган.
Гегель фикрича, фалсафа мантик шаклида мавжуц булиб, унинг урганиш объектини тафаккур (борлик билан айнан бир булган) ташкил этади. Ана шунинг учун хам мантик илми умумий мантик (формал мантик) доирасидан четга чикади, бутун борликни узида гавдалантирадиган тафаккурнинг энг умумий, зарурий хислатларини урганувчи таълимотга айланади. Албатта, бу билан мутафаккир умумий мантикни инкор килмайди, балки аксинча, уни фалсафий билимнинг мухим бир кисмини, тадкикот йуналишини ташкил этади, би­ лишнинг мухим методларидан бири билан куроллантиради,
деб хисоблайди.
Гегелнинг буюк хизматларидан бирини айнан ана шу умумий мантикнинг диалектикага (фалсафага) булган му­ носабати масаласини куйиши ва хал этишга уринишида, деб билиш зарур.
Гегель Аристотель мантигининг бир катор мухим билиш вазифаларини, хусусан, тафаккур тараккиётини тахлил этишга ожизлик килишини гаъкидлаб у т д и . у Кантнинг, умумий


мантик тафаккур шаклларини «тоза» мантикий шакллар сифатида олиб урганиши керак, деган фикрига аниклик киритади. Унингча, узига хдр кандай мазмунни кабул кила оладиган соф мантикий шаклнинг булиши мумкин эмас; хар кандай шакл уз маъносига, мазмунига эга. Умумий мантик
( тафаккур шаклларини урганигцда ана шундан келиб чикиши керак. У туфи мухокама юритиш учун зарур булган формал коидаларни урганувчи фан сифатида фалсафий билишнинг куйи боскичини, буйсунувчи моментни ташкил этади. Гегель унинг асосий принцииларини, тахлил этадиган универсал шаклларини, уларнинг мухокамани тугри куриш ва чин фикрлар хосил кдлишдаги ахамиятини чукур тадкик килган. Айникса, унинг тафаккурнинг универсал шакллари: ту­ шунча, хукм, хулоса чикариш уртасидаги алокадорликни
' урганишга диалектик тарзда ёндашиши эъгиборга лойикдир. Диалектика (диалектик мантик, фалсафа) фалсафий билишнинг асосий усули булиб, у формал мантикдан1 фаркли уларок, тафаккурни, биринчвдан, унинг мазмуни ва шакли бирлигида, иккинчидан, тараккдётида олиб урганади. Бунда тафаккур уз-узидан ривожланадиган мохият сифатида олиб каралади.
Гегель диалектик мантикнинг формал мантик урганувчи универсал тафаккур шаклларидан ташкари яна бир канча мухим шаклларини: категориялар, гоялар, конунларни ва шу кабиларни урганишини таъкидлайди. Унинг мухим принциплари сифатида зиддият, абстрактлиликдан аникдик (конкретлик)ка караб бориш, тарихийлик ва мантикдйлик бирлиги кабиларни асослайди.
Гегель фикрича, диалектик мантикнинг асосий вази- фаси хакикатни аниклаш, унга эришиш йулларини урга- нишдир. Мухокамани туфи куриш унинг ёрдамчи воситаси булиб хизмат килади.
Мугафаккир хакикатни жараён сифатида олиб карайди, уни диалектик метод принциплари асосида тушунтиришга харакат килади.
Диалектик мантик асосларининг яратилиш и, унинг айрим камчиликларига карамасдан (масалан, тугал, бошка ривожланмайдиган тизим сифатида курилиши), Гегелнинг мантикий изланишларининг натижаси, унинг мантик илми ривожига кушган буюк хиссасидир.
XIX асрнинг урталарига келиб мантик илмида жидций узгаришлар содир булди. У Аристотель мантикдй тизимига асосланган анъанавий формал мантикдан тубдан ф арк

1 «Формал мантик» термини фалсафага Гегель томонидан киритилган.




киладиган, математик методлардан кенг фойдаланадиган символик мантик (ёки математик мантик,)нинг шакллани- ши билан боглик. Унинг негизида Лейбниц илгари сурган мухокамаларга хисоблаш тусини беришнинг мумкинлиги ва унинг самарадорлиги хакидаги гоя ётади. XIX асрнинг урталари - XX асрнинг бошларида Ж .Бул, А.М.Де- Морган, Ч.Пирс, Г.Фреге ва бошкд таншуш олимлар бу гояни амалга оширишда уз хиссаларини кушдилар.
XX асрнинг бошига келиб символик мантик мантикка овд илмлар доирасида мустакдл фан сифатида шаклланди. Симво­ лик мантик буйича дастлабки уч жилдлик фуццаментал асар-
«Principia mathematika» БРассел ва А.Уайтхедлар томонидан яратилди ва у 1910-1913 йилларда нашр этилди. Бу асарда аньанавий мантикнинг баъзи муаммолари \амда унинг доирасвда куйиб булмайдиган масалалар янгича ёндашиш асосида, сим- волик мантик воситалари ёрдамида тахдил этилган.
Шунингдек, XX асрда ноанъанавий мантикнинг турли хил йуналиш лари, хусусан, кун кийматли мантикий тизимлар (Лукасевич, Гейтинг, Рейхенбахтларнинг уч кийматли мантикий тизимлари, Постнинг п-кийматли мантикий тизими ва шу кабилар), конструктив мантиклар (А .Н .Колмогоров, А.А.М арков вариантлари) ва бошка мантикий назариялар вужудга келди ва ривожланди.
XX асрда мантик илмининг маълум йуналишлари ри- вож ига В и тген ш тей н , К .П о п п ер , Е .К .В о й и ш ви л л о , В.А.Смирнов, Хинтикки кабилар хам узларининг муносиб хиссаларини кушдилар.
Хозирги пайтда мантик узининг турли хил сохалари ва йуналишларида тараккий этиб бормокда.

М ашклар




Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish