Uygur, qaqauz, quzey

(Abid Əmin, 1930:22, sayı 4-5(9-10).
Ə.Abid qaqauz manilərinin Azərbaycanda olan qarşılığına 
nümunə olaraq aşağıdakıları verir:
Göydə yıldız əllidi,
Əllisi də bəllidi.
Yeddi igit içində,
Mənim yarım bəllidi.
Mən aşiqəm yaz olur,
Bülbül gülə saz olur.
Sənə gülüm demərəm,
Gülün ömrü az olur.
Araşdırıcı Tudora Arnaut mövzuya diqqət çəkərkən bu qə- 
naətə gəlir ki, Əmin Abidin məqaləsində verilən qaqauz örnək- 
ləri Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış və sözlər o şəkildə 
yazılmışdır. Belə ki, qaqauzlar arasında “tüfengim” deyil, “tü- 
feyim”, “atılmayır” deyil, “atılmayor”, “bahalı” deyil, “paalı”, 
“satılmayır” deyil, “satılmayor”, “tombalarından” deyil, “ton- 
baların” və b. söylənilir. 
(Şamil Ə., Arnaut T., 1998:59).
Əmin Abidin haqqında söhbət gedən məqaləsinin əlyaz- 
masını görmədiyimizdən yanlışlığın araşdırıcıdanmı, yoxsa mə- 
qaləni çap edən jumaldanmı gəldiyini müəyyənləşdirə bilmədik. 
Sovetlər Birliyində 1937-ci ilin repressiyası adı ilə tarixə düşən

---

kütləvi həbslərdən sonra türkçülük mövzusunda araşdırmalar 
demək olar ki, durdurulmuş və başqa istiqamətə yönəldilmişdir.
1960-cı illərdən başlayaraq türkçülük mövzusunda məqalələr 
yazılmağa başlandığı kimi, güllələnmiş, həbs edilmiş araşdırıcı- 
ların adlarının çəkilməsinə, əsərlərindən istifadəyə icazə verilmiş- 
dir. Sovetlər Birliyinin çöküşü isə mövzu üzərindəki qadağanın 
aradan qalxmasına səbəb oldu. Türk xalqlarının tarixini, mədə- 
niyyətini, dilini, ədəbiyyatını müqayisəli araşdıranların sayı da 
artdı. Belə araşdırıcılardan biri də qaqauz şairi Tudora Arnautdur.
Tudora Arnaut maninin manixeizmdən gəldiyi qənaətində- 
dir. O yazır: “Manı, yeni bir inanc sistemi geliştiren ve giderek 
“manehaizm” adıyla bir din oluşturan, ruhani kişidir. “732 ta- 
rihli Karabalasağun yazıtında İmparatorluk devrinde Uyğur- 
ların Mani dinine girdiği ve eski dini tasvirleri yaptığı, 762’de 
Böğü Kağan’ın bunu devlet dini haline getirdiği belirtilir” (Uy- 
ğur sanatı. Türk ansiklopedisi. C. XXXII, s.226). Manihaist 
Uyğur Türkleri 36 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan 
bir de Mani alfabesi oluşturmuşlardır (Türk alfabeleri. Türk 
ansiklopedisi. C. XXXII, s. 64). Türklerin bu alfabeyi kullan- 
dıklarından ve burada varolan metinlerin dörtlüklerden oluşan 
dini konuları agırlıklı olmak kaydıyle, 7 heceden oluşan dört- 
lükleri hesaba alacak olursak bu metinlerin daha sonra konusu 
sevda ağırlıklı olup ve kalıp ise çoğunlukla aynı kalmakla 
beraber ismin de Maniden geldigi görüşü daha fazla ağırlık 
bırakmaktadır”.