Uygur, qaqauz, quzey

1. Uyğur folkloru
Uyğurların folkloru zəngin olmaqla yanaşı janr əlvanlığı ilə 
də seçilir. Ona görə də qonşu xalqların folkloruna, ədəbiyya- 
tına, təfəkkürünə də güclü təsir göstərmişdir. Ümumtürk folk- 
loruna aid edilən bir sıra nümunələrin qədim Çin və fars qay- 
naqlarında qorunub saxlanması da dediklərimizə ən bariz nü- 
munə ola bilər. Xalqlarımızın minilliklərin arxasındakı dünya- 
görüşünü öyrənmək baxımından miflər olduqca dəyərli infor- 
masiyaları özündə qoruyub saxlaya bilmişdir.
1.1. 
Miflər
Dini-mifoloj sistemin, inancların, əski dövr dünyagörüşləri- 
nin günümüzədək gəlib çatmasında dastanların, əfsanələrin, 
nağılların və xalq şeirinin xüsusi yeri var. Bu janrlara türk 
xalqlarının folklorunda kifayət qədər rast gəlmək olur. Uyğur- 
ların toplayıb çap etdirdiyi miflərin əsksəriyyətinin başqa türk 
xalqlarından toplanmış miflərlə oxşarlığı, bəzən də eyniyyəti 
vardır. Bunlar da bir daha eyni kökdən şaxələndiyimizdən xə- 
bər verir.

---

Uyğur miflərində qadın qəhrəmanlardan biri Umay Anadır. 
Umay türk mifoloji sistemində yer alan önəmli tanrılardan biri- 
dir. Türk mifologiyasında “tanrı” göylə yerin birliyi səklində 
düsünülən ilahi düzənlə və bu düzəni yaradıb yaşadan ulu güc- 
lə bağlı olan güc kimi təsvir edilir. Uyğurlardakı “Yer və ilahi 
öküz”, qazaxlardakı “Göy necə yüksəldi”, salurlardakı “Xuda- 
nın Göy və Yeri üfürərək yaratması”, tuyqunlardakı “Göy ilə 
Yerin yaranışı”, moqollardakı “Göy ilə Yerin yaranışı” və b. 
yer ilə göyün bir olduğu, onların sonradan ayrıldığı ilə bağlı 
miflərdir.
Mişer tatarları “əqrəba” (tuqankay), “qardaş” (qarindeşkey) 
kimi çox yaxın qohumlara “amıy” deyirlər. Bu söz Azərbay- 
canda atanın qardaşı - əmi kimi işlədilir. Bunun Umayla (Imay, 
Amıy) bağlılığı haqqında bir sıra maraqlı araşdırmalar vardır. 
Tatar alimi N. İsenbet “ama”, “eme”, “imi”, emeci”, “emecek”, 
“imçek” kəlimələrinin kökündə də “analıq” anlamının oldu- 
ğunu və onların hamısının da əski matriaxat dovrünün izlərini 
özündə yaşatdığını yazır