Uygur, qaqauz, quzey

Turduş Axun Qəribin 
uyğur ədə- 
biyyatının yeniləşməsinə güclü təsir göstərən yeni fikirli qəzəl- 
ləri və dastan-poemaları, 
Noruz Axun Ziyainin 
“Vamik- 
Üzra”, “Məsud ilə Dilara” adlı vəfa və vəfasızlıqdan, eşqə 
sədaqətdən bəhs edən məhəbbət dastan-poemaları da vardır.
Yuxarıda adıçəkilən şairlərin müasiri olan 
Mir Həsən Sa-
buru 
qəzəllərini və bir çox şeirlərini Sedai təxəllüsü ilə yaz- 
mışdır. 1804-cü ildə Əlişir Nəvainin “Səddi-İskəndər” əsəri

---

üzərində işləmiş şairin şeirlərində vətən həsrəti özünü daha qa- 
barıq göstərir. Qəzəllərinin əsas mövzusu məhəbbət, sədaqət, 
ədalətdir.
Həmin dövrdə 
Ismayıl bəy Bınışan 
da ciddi bədii yaradı- 
cılıqla məşğul olmuşdur. T əsəw üf ədəbiyyatının öncüllərindən 
olan sənətkarın 10 min misralıq “Pəndnamə” əsəri insanları 
mənəvi saflığa, doğruluğa, düzlüyə, ədalətə çağırdığına görə 
zülmün baş alıb getdiyi bir zamanda oxucuların sevə-sevə 
mütaliə etdiyi kitaba çevrilmişdir.
Bədii yaradıcılıqla məşğul olan sənətkarlar tərcüməyə də 
diqqəti artırmışdılar. 
Kaşqarlı Muhəmmətniyaz bin Qafur
tarixçi Mirzə Heydərin farsca yazılmış “Tarixi-Rəşidi” əsərinin 
bir hissəsini, 
Şah Muhəmmət bin Nizami 
Əbulqasım Fir- 
dovsinin “Şahnamə”sini tərcümə etmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, uyğur ədəbiyyatın- 
da da ciddi yeniləşmə 19-cu yüzilliyin ikinci yarısından başla- 
mışdır. Bu, şifahi xalq ədəbiyyatında da, yazılı ədəbiyyatda da 
ictimai mövzulara diqqətin artması, real həyat hadisələrindən 
bəhs edən əsərlərin çoxalması ilə özünü biruzə verir.
Bundan sonra milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər 
yaranmağa başladı. Bilal Nazım, Molla Şakir, Seyid Muhəm- 
mət Kaşqari kimi ədiblər milli azadlıq hərəkatına daha çox diq- 
qət yetirirdilər. Bilal Nazım “Qazavat der mülki-Çin (Çin mül- 
künə qarşı qazavat)”, “Çangmoza Yusupxan” dastan-poemala- 
rında və başqa şeirlərində uyğur xalqının mübarizəsini tərən- 
nüm etməklə yanaşı, millətini oyanmağa, azadlığa səsləyirdi. 
61 yaşlı Molla Şakir “Zəfərnamə” əsərində Kuçada baş vermiş 
üsyanı böyük ilhamla tərənnüm etmişdir. Şair ahıl yaşlarında 
böyük həcmli əsər yazmasına baxmayaraq, onu beş aya bitir- 
mişdir. 1886-cı ildə tamamlanmış əsər bir növ həmin günlərin 
tarixi salnaməsi rolunu oynamışdır.

---

Diqqəti çəkən odur ki, milli azadlıq mübarizəsini qələmə 
alan sənətkarların əksəriyyəti yaşlı nəslin nümayəndələri ol- 
muşdur. Onlar sanki yaşları çox olduğuna görə döyüş meyda- 
nına atıla bilmədiklərindən qələmləri ilə bu mübarizədə iştirak 
etmişlər. Yaşı 60-ı keçmiş