Uygur, qaqauz, quzey

(Dünya dövlətləri, 1999:203).

---

1864-ci ildə Çin əsarətindən qurtulmağa can atan Doğu 
Türküstanlılar Yakup bəyin öndərliyi ilə “Sərqi Türküstan İs- 
lam Dövləti”ni qura bildilər. Lakin bu dövlətin də ömrü o qə- 
dər də uzun olmadı. 1877-ci ildə Yakup bəyin qəflətən ölü- 
mündən sonra taxt-tac uğrunda gedən savaşlar ölkənin parça- 
lanmasına və yenidən işğal altına düşməsinə səbəb oldu.
Çin imperatorunun 1884-ci il noyabrın 18-də verdiyi əmrlə 
Doğu Türküstana Çinin 19-cu vilayəti -Sincianq, Şincanq və 
ya Xinjianq adı verilmişdir ki, bu da hakim çinlilərin dilində 
“yeni sərhəd”, “yeni xətt”, “yeni qazanılan yer” anlamındadır. 
(ASE, 1984:452, 9-cu cild, Cengiz, 1997:1405). 
Azərbaycan- 
da isə bölgənin adı rus dili vasitəsilə aldığımızdan Sintzsyan 
şəklində yazılmağa başlanmışdır.
1819-1826-cı illərdə Doğu Türküstanda Cahangir xanın 
başçılığı ilə xalq mançur mənşəli Çinq sülaləsinin hakimiyyə- 
tinə qarşı üsyan qaldıranda Qarabağda, İrəvanda, Gəncədə 
Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi hərbi hissələr də rus ordusuna 
qarşı vuruşurdu. 1830, 1831-ci ildə Car-Balakəni, 1831-ci ildə 
Lənkəranı, 1837-1838-ci illərdə Şəki və Qubanı, 1829-1861-ci 
illərdə Şeyx Şamilin başçılığı ilə Qafqazı bürümüş üsyanlar ilə 
Doğu Türküstanda 1830-cu ildə Yusup Xocanın, 1846-cı ildə 
Muhəmmətimin Xocanın, 1855-ci ildə Vəli Xan Törənin baş- 
çılıq etdiyi üsyanlar bir-birlərinə çox bənzəyir 
(Türklük,
1991:21). 
1864-1872-ci illərdəki Qansu üsyanı, 1895-ci ildə 
Şansidəki salurların üsyanları 19-cu yüzillikdə də Çin müstəm- 
ləkəçilərinə qarşı mübarizənin davam etdiyindən xəbər verir.
1894-cü ildə Yaponiya Çinə savaş elan etdi. Bu savaşda 
nəinki Yaponiya Çinin bir sıra əyalətlərini öz təsir dairəsinə 
saldı, hətta Almaniya, Fransa, B.Britaniya və çar Rusiyası Çi- 
nin bir sıra ərazilərini “icra” adı altında ələ keçirmişdilər.