Uygur, qaqauz, quzey

Lutpulla Mutəllip 
(16.10.1922, Qazaxıstan Respublikası, 
Almatı yaxınlığındakı Uyğur rayonu kimi tanınan Nilki qəsə- 
bəsinin Çunçi kəndinin Sayboyu məhəlləsi -18.09.1945, Aksu).
Millətini azad və xoşbəxt görmək arzusu ilə yaşayan və bu 
yolda həyatını qurban verən ədiblərdən biri də Lutpulla Həzim 
Axun oğlu Mutəllipdir. Haqqında çox yazılsa da, doğum və 
ölüm tarixləri fərqli-fərqli göstərilmişdir. Əsasən də Şincanın 
Qulca şəhərində doğulduğu fıkri üzərində dururdular. Uyğur 
araşdırıcısı Tursun Erşidin 1998-ci ildə Urumçidə çap etdirdiyi 
“Lutpulla Mütəllip və unin keçürmişləri” kitabı şairin doğum 
ili, yeri və ölüm günü ilə bağlı yanlışlıqlara son qoydu. O, 
şairin atası Həzim Axunda məxsus “Min bir hədis” adlı kitabın 
qapağına yazılmış tarixi əsas götürərək 1922-ci ilin noyabrın 
16-da anadan olduğunu yazmışdır. Ailədəki müqəddəs kitabla- 
rın qapağına mühüm tarixi hadisələr və uşaqların doğum gün- 
lərinin yazılmasının az qala bir ənənəyə çevrildiyi məlumdur. 
Həzim Axund da kitabın qapağına oğlunun doğulduğu günü 
yazıbsa, demək, ən doğru sənəd bu hesablanmalıdır.
Kiçik yaşlarından fıtri istedadı ilə ətrafındakıların diqqətini 
cəlb edən, ilk təhsilini evdə atasından alan Lutbullahı Qulca 
şəhərindəki tatar ibtidai məktəbinə oxumağa göndərirlər. Üsuli- 
cədid məktəbi kimi tanınan bu məktəbdə 1936-ci ilədək oxu- 
yaraq tatar və rus dillərini də öyrənmiş olur. Sonra təhsilini rus 
gimnaziyasında davam etdirir. İki il də burada oxuyur. 15 yaşın- 
da ikən “Mənim xalqım” adlı şeirini “İli qəziti”ndə çap etdirir.
Yeniyetməlik və gənclik illərində yazdığı üsyankar şeirlə- 
rinə görə onu “od yürəkli şair” adlandırırlar.
Lutpulla imtahan verərək Urumçi şəhrindəki Darülmuəlli- 
minə qəbul olunsa da, maddi sıxıntı üzündən təhsilini davam

---

etdirə bilmir. 1941-ci ildə sovet mühəndislərinin tərcüməçisi 
kimi Güney Şincana gedir. Faşist Almaniyasınm SSRİ-yə hü- 
cumundan sonra sovet mühəndisləri axtarış-kəşfıyyat işlərini 
yarıda buraxıb geri döndüklərindən Lutpulla Mütəllip işsiz qa- 
lır və yenidən Urumçiyə geri dönür.
Təhsilini davam etdirməklə yanaşı “Şincan” qəzetində də 
işləyir və qəzetdə “Ədəbiyyat gülzarı” adlı səhifə hazırlayır.
İstedadlı şair, publisist və dramçı Lutpulla Mütəllipl942-ci 
ildə, yəni 20 yaşında yazdığı, elə həmin il də səhnələşdirilən 
«Gerçək moden» pyesi Çin valisi Şenq-Şi-Şey tərəfindən 
yasaqlanmış və ona qarşı təqiblər başlanmışdır.
Təqib və təzyiqlərə baxmayaraq o, bədii yaradıcılığını və 
siyasi mübarizəsini dayandırmır. Rus dilində təhsil alması, bu 
dilin vastəsilə inqilabi ədəbiyatla tanışlığı, Marksın, Engelsin, 
Leninin, Stalinin əsərlərini oxuması təsirsiz qalmamışdı. Lut- 
pulla yeniyetməliyindən dünyada kabus kimi dolaşan kommu- 
nizm ideologiyasının təsiri altına düşmüşdür. O, bu ideologiya 
vasitəsilə xalqının azad və firavan yaşayacağına inanırdı.
O, ənənəvi əruz və heca vəznində şeirlər yazmaqla yanaşı, 
sərbəst vəzndə də qələmini sınayır, bu janrın çılğın təbliğatçısı- 
na çevrilir. Həm də “Borandan sonrakı aydınlıq”, “Samsaq ağa 
hirsləndi” kimi pyeslər yazmaqla oxuma və yazma bilməyən 
insanlara səhnədən müraciət etməyə, xalqını cəhalətdən qur- 
tarmağa çalışır. Pyeslər yazarkən və onları səhnələşdirərkən 
rus rejissor və aktyorlarının təcrübəsindən bəhrələnir.
1943-cü ildə Şincanın siyasi həyatında dəyişmələr baş verir. 
Liberal, demokratik görünməyə can atan vali Şenq Şi-Şey Qo- 
mindan Çin Milli Partiyasına daxil olur. Bu, bölgədə tarazlığın 
pozulmasından, çinlilərin müstəmləkəçilk siyasətinin getdikcə 
şiddətlənəcəyindən xəbər verirdi. Şincanda yanvar ayında par- 
tiyasının vilayət şöbəsi təşkil edilir və iyun ayında partiyasının

---

ən mühafizəkar üzvlərindən Fen Qun-Bini “Şincan” qəzetinə 
redaktor təyin edilir.
Qomindan Çin Milli Partiyasının hakimiyyətə gəlməsi Şin- 
canda Lutpulla Mütəllip və onun kimi inqilabi əhval-ruhiyyəli, 
yenilik tərəfdarı vətənsevərlərin vəziyyətini ağırlaşdırır. Bir 
çox kitablar yığışdırılır, inqilabi ruhlu, vətənsevər kitablar çap 
edən nəşriyyatlar bağlamlır. Həbs edilmək və ya sürgünə gön- 
dərilməklə üzləşən Lutpulla Mütəllip 1943-cü ilin sonunda iş- 
dən çıxarılır. Onu Aksudakı “Şincan” qəzetinə redaktor müa- 
vini göndərirlər.
Lutpullanın gəlişi Aksu şəhrində vətənsevərlər tərəfindən 
sevinclə qarşılanır. Qəzetdə “Cənub şamili” adlı səhifə hazırla- 
yır və buraya şair Nimşehit, Bilal Əzizi kimi gəncləri cəlb edir. 
Gənc şair elm öyrənməklə, bədii yaradıcılıqla yanaşı ictimai- 
siyasi işlərdə fəal iştirak etdir.
Aksu Vilayətlik Uyğur Mədəniy Akartiş Uyuşmisi (Aksu 
Vilayət Uyğur Mədəniyyətinin İnkişafı Birliyi) ilə “Aksu 
Şincan” qəzetinin birgə çıxartdığı “Cənubtin avaz” (Cənubdan 
səs) jurnalına məsul katiblik edən Lutpulla Mütəllip “Təsira- 
tım” (Duyğularım), “Hoş” (Əlvida),” “Yillarka cavap”(İllərə 
cavab), “Pəryat” (Fəryad), “Hiyalçan tilək” (Xəyallı diləklər), 
“Küreş ilhami” (Mübarizə ilhamı), “Şair toğrusida Muveşşeh” 
(Şair hakkında müvəşşəh), “Muhəbbət həm neprət” (Məhəbbət 
və nifrət), “Oğlum hekkidə mərsiyə” (Oğlum haqqında mərsi- 
yə), “Vətən ala, xəlik ala (Vətən ala, xalq ala), “Büyük mayak” 
(Böyük mayak) və b. şeirlərini, eləcə də “Əcəl hudukuşida” 
(Əcəl anında), “Padişah samuraylari ağir halsiraydu” (Padişah 
samurayları böyük yorğunluq içində), “Uniz kəlgüsi zor həm 
parlak” (Onun gələcəyi güclü və aydın) satirik məqalələrini və 
“Samsak akan kaynaydı” (Sarımsaq ağa əsəbləşir), “Küreş 
kizi” (Mübarizə qızı), “Borandin keyinki aptap” (Borandan

---

sonrakı günəş), “Çin moden”, “Çiməngül” adlı səhnə əsərləri- 
nin, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”, “Sənətkə muhəbbət” (Sənətə 
məhəbbət), “Tiyatirmız kelip çikişi və ravaclaniş tarihi” (Tea- 
trımızın yaranması və inkişafı tarixi) adlı məqalələrini yazır.
Bir çox səhnə əsərlərinə rejissorluq edən, özü baş rolları 
oynayan gənc şair “Tahir ilə Zöhrə” və “Qərip ilə Sənəm” ope- 
ralarının librettosunu da yazmışdır.
1945-ci ildə İli, Altay, Tarbaqatay bölgələrində yaşayan uy- 
ğurların Çin hökümətinə qarşı başladıqları etiraz hərəkatı ta- 
rixə “Üç vilayət inkilabı” kimi daxil oldu. “Üç vilayət inkilabı” 
təşkilatının liderlərinin Aksu şəhrinə göndərdiyi nümayəndə- 
lərlə görüşən, onların istəklərini öyrənən Lutpulla Mütəllip 
onlarla birgə bölgədə hakimiyyəti devirmək uğrunda mübarizə 
aparacağını vəd edir. Bundan sonra böyük bir eşq və ilhamla 
“Uçkunlar ittipakı”(Qığılcımlar ittifaqı) təşkilatını qurur. Tam 
adı “Şərqiy Türkistan Uçkunlar İttipaki” (Şərqi Türküstan qı- 
ğılcımlar ittifaqı) olan təşkilata millətini sevən Nimşehit, Bilal 
Əzizi, Muniridin Hoca, Abdulla Davutop, Yusupcan kimi və- 
tənsevərlər daxil olur. Təşkilatın parolu “Biz cümə namaziga 
teret elip koyduk. Cümə namazini silər bilən billə okumak- 
çimiz” (Biz cümə namazını qılmaq üçün abdəst aldıq. Cümə 
namazını sizinlə bərabər qılmak istəyirik) olur.
“Üç vilayət inkilabi” ordusu Çin hökümət qüwələrinə qarşı 
silahlı mübarizəyə başlayır. Lutpulla Mütəllip qurmuş olduğu 
“Uçkunlar ittipaki”nın üzvləri də döyüşə hazırlıq işlərini sürət- 
ləndirir, Qomindan partiyasının tabeliyində olan əsgəri birliyin 
silah anbarına girmək, oradakı silahları alaraq öz düyüşçülərinə 
paylamaq üçün gizlicə anbar qapılarının açarlarını hazırladırlar.
Satın aldığı xainlərin yardımı ilə Qomindan Partiyasının mə- 
murları Lutpulla Mütəllipi və silahdaşları Bilal Əzizi, Müniridin 
Xocanı, Abla Mevlanjan, Rozi Turdiyof və 30 yaxın məs-

---

ləkdaşını həbs edirlər. Xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi uğrunda 
Qomindan ordularına qarşı cəsarətlə vuruşan “Üç vilayət inqi- 
labı” əsgəri birlikləri 1945-ci ilin payızında qarlı dağları aşaraq 
Güney Şincana keçib Aksu şəhrinə doğru irəliləyir. Qomindan- 
çılar həbsdə olanların üsyan qaldıracağından, xalqın da onlara 
qoşulacağından qorxuya düşərək 1945-ci ilin sentyabrın 18-də 
Lutpulla Mütəllipi və məsləkdaşlarını güllələyirlər. “Uçkunlar 
ittipaki”nın (Qığılcımlar ittifaqı) üzvlərinin güllələndiyini eşidən 
xalq kütlələri həbsxanaya hücum edib oranı dağıdırlar. Aksu 
şəhəri qomindançılardan azad olur. Həbsxanada Lutpulla Mütəl- 
lipin divarla qanıyla aşağıdakı misraları yazdığını görürlər:
Bu kən dünya mən üçün boldi duzəx - Bu geniş dünyü mə- 
nim üçün oldu cəhənnəm,
Yaş gülümni şazaz kildi kanhor əbləh... - Gənç gülümü 
xazan qıldı qaniçən əbləh...
Lutpulla vətənin azadlığı uğrunda mübarizədə şəhid olsa 
da, onun ideyaları reallaşır. Doğu Türküstan höküməti qurulur. 
Sovetlərin yardımı ilə Çində kommunistlər hakimiyyətə gəti- 
rilir. Lakin onlar vədlərini tez unudaraq, dünənki silahdaşlarına 
və əməkdaşlıq etdikləri insanlara divan tuturlar. Xalqlara azad- 
lıq vəd etsələr də, müstəmləkəcilik siyasətini davam etdirirlər. 
İki imperialist dövlət, Çin və SSRİ gizli plan quraraq 1947-ci 
ildə Doğu Türküstanlıların liderlərini təyyarə qəzasında 
öldürür, hökumətin fəallarını və müstəmləkəçilərə müqavimət 
göstərənləri də məhv edirlər.
Lutpulla Mütəllip və dostlarının vəhşicəsinə edam edilmə- 
sindən beş il sonra xalq ayağa qalxaraq yenidən həbsxanaya 
basqın edir. Həmin vaxt həbsxanada işləmiş nəzarətcilərə təz- 
yiq göstərərək Mütəllip və məsləkdaşlarının cənazələrinin ha- 
rada gizlədildiyini tələb edirlər. Həbsxana işçiləri canlarının 
qorxusundan həqiqəti deyirlər. Məlum olur ki, vətənpərvərlər

---

həbsxana ərazisindəki donuz damında güllələnmiş, sonra da 
ora ayaqyoluna çevrilmişdir.
Həmin yeri qazarq şairin və əqidə yoldaşlarının param-parça 
edilmiş cəsədlərinin qalıqlarını tapırlar. Aksu və ətrafından gə- 
lən xalq kütlələri bu vətən övladlarının param-parça edilmiş cə- 
sədlərini islam qaydaları və uyğur adət-ənənəsiylə dəfn edirlər.
Çin cəlladları Lutpulla Mütəllipin 18 yaşlı xanımı Sopiyam 
Baiz qızını təqib edir, nəticədə Lutpullanın yeganə övladı ac- 
lıqdan ölür.
Son illərdə Urumçidə baş verənlər onu göstərir ki, Lutpulla 
Mütəllipin ideyaları yaşayır, bu ideya uğrunda ölümə gedən 
uyğur gəncliyi var.