Uygur, qaqauz, quzey

Əxmət Tohti Haci
Ucatlının 
qoşduğu dastan, eləcə də 1911-ci ildə Tümür Xəli- 
fənin (Xalipə) Qumulda başlatdığı üsyana həsr edilmiş “Tümür 
Xəlifə” dastanı milli şüurun yüksəlməsində böyük rol oyna- 
mışdır. Xalqın anlayacağı sadə bir dildə şeirlər yazaraq millə- 
tini mübarizəyə səsləyən şairlərindən 
Sadır Pəlvanın, Abdul-
rəhman Paşanın, Seyid Noçinin 
və başqalarının adı bu gün də 
xalq arasında hörmətlə çəkilir.

---

Mançu-Qinq hökuməti xalqın xarici ölkələrlə əlaqəsini kəs- 
məyə çalışsa da uyğur bölgəsinin qərbində - keçmiş Rusiyada 
və onun davamı olan Sovetlər Birliyində çap olunan qəzet və 
jurnallar, kitablar gizli olaraq uyğurlar arasında yayılırdı. Gənc 
uyğur ədibləri türk ədəbi dilindən bir çox kəlmələr və cümlə 
şəklini alaraq işlədirdilər.
Xaricdə təhsil alan və yaşayaraq vətənə dönənlər cədidçilik 
hərəkatını genişləndirirlər. Mədrəsələri Avropa tipli məktəblər- 
lə əvəz edirlər. 1885-ci ildə Bavdun Musabay Kaşqarın Artuş 
bölgəsinin İksak kəndində Avropa tipli ibtidai məktəb açır. 
Osmanlıda yaşayan uyğurlardan olan Əbubəkir məktəbdə 
müəllim işləməyə gətirilir. 1907-cu ildə Həbibizadə Darül- 
müəllimi açılır. Burada dərs deməyə Osmanlı dövlətindən yed- 
di nəfər gətirilir ki, onlardan biri də bir müddət Bakıda 
müəllimlik etmiş, qəzet redaktoru olmuş, Mirzə Ələkbər Sabiri 
özünə stenoqrafçı götürmüş Əhməd Kamal olmuşdur.
1899-cu ildə “Matbaayı-xurşid”, 1910-cu ildə Kaşqarda Ye- 
nihisarlı Nurhacının “Matbaayı-nur” adlı bir daş mətbəəsi aç- 
ması, 1905-ci ildə yenə Kaşqarda “Şivit”mətbəəsinin, 1920-ci 
ildə Qulca Kürədə bir daş mətbəəsinin qurulması kitab və qə- 
zet nəşrinə təkan verir. “Şivif’mətbəəsində “Sultan Saltuk 
Boğraxan” və “Dünya coğrafıyası” adlı kitablar çap olunur.
1911-ci ildə Kaşqar şəhərində Kutluk Şevki açdığı “An” (Fi- 
kir), 1922-ci ildə nəşrə başlayan “İli dihkanlırı” (İli dehqanları- 
əkinçiləri), bu qəzetin davamı olan “İli Şincan” qəzeti, 1934-cü 
ildə Urumçidəki Uyğur Mədəniy Akartiş Uyuşmisi (Uyğur 
Mədəniyətini İnkişaf Etdirmə Birliyi) tərəfındən nəşr edilən 
“Şincan uyğurları” qəzeti və “Keşker Şincan” (Kaşqar Şincan) 
qəzeti, “Şincan” qəzeti, “Aksu uçurliri” (Aksu xəbərləri) və b. 
qəzetlər, “Cahangirlikkə karşi birlik sep” (İmperializmə qarşı 
birlik), “Xalk birlik sepi” (Xalq birliyi), “Cənubtin avaz” (Cə-

---

nubdan səs), “Şincan mədəniyəti”, “Küreş” (Savaş) jumalları və 
başqa nəşrlər yalnız içtimai fıkrin formalaşmasına deyil, ədə- 
biyyatın inkişafına da güclü təsir göstərmişdir.
1936-cı ildə İsa Yusif Alptəkinin rəhbərliyi ilə qurulmuş 
olan Altay nəşriyyatında işıq üzü görən kitabları uyğur ədə- 
biyyatının ən qiymətli əsərlərindən sayırlar. Bu nəşriyyatda 
Məsud Sabri Beykozun çap etdirdiyi kitablar xüsusilə seçilir. 
Çünki bu kitabların dili ortaq türkcəyə yaxınlaşırdı.
1930-cu illərdə Çin və Sovet hökuməti arasında gizli danı- 
şıqlar nəticəsində Doğu Türküstanda cədidçilərə qarşı təzyiqlər 
artırıldı. Nəticədə xalq hərəkatı gücləndi. Çağdaş uyğur 
ədəbiyyatında