|
(Oger Adem, 2011)
1.6. Uyğur folklorunun başqa janrları
Uyğur folklorunda istər Azərbaycan, istərsə də başqa türk
xalqlarının folklorundan fərqli janrlara rast gəlinmir. Mövzu
baxımından da oxşarlıq çoxdur. Fərqlilik son yüzillərdə ya-
ranan folklor nümunələrinin mövzusundadır. Onlarda da əski
dönəmin folklor nümunələrinin izləri görünməkdədir.
Ona görə də uyğur folklorunun janrlarının hamısı haqqında
söhbət açmağa ehtiyac duymadıq. 19-20-ci yüzillərdə sosial
ədalətsizliyi, haqsızlığı, istismarı, müstəmləkəçiliyi kəskin tən-
qid edən xalq şairlərinin şeirləri sürətlə yayılırdı. Seyid Noçi,
Tümür Xəlpə və başqaları xalq arasında daha populyar olmuş-
dur. Onlar çox vaxt SSRİ-də baş verənlərin əsil mahiyyətini
anlamadan orada zülmə, haqsızlığa son qoyulduğunu, hamının
bərabər yaşadığını düşünmüşlər. Seyid Noçinin “Dihkannin
ahi” (Dehqanın-əkinçini ahı), “Cen kilayli xalayik” (Cəng edəli
xalqım), “Lenin hikməti” (Lenin höküməti), “Şura biznin dos-
tumiz” (Sovet bizim dostumuz) kimi şeirləri dediklərimizə
nümunə ola bilər.
Çin Milli Partiyası Qomindanın yeritdiyi siyasət əleyhinə
xalqın qoşduğu mahnılar da geniş yayılmışdır. Xotənlilər ara-
sında geniş yayılmış “Abdulrehman xan Qoca” dastanında da
xalqın etirazı öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar da yazılı ədə-
biyyatın inkişafına güclü təsir göstərmişdir.
2. Uyğur ədəbiyyat tarixindən
Qədim dövr türk dili və ədəbiyyatı tarixindən yazan elə bir
araşdırıcı yoxdur ki, bu və ya başqa şəkildə Orxon-Yenisey
abidələrindən, Yusif Balasaqunlunun (Yusuf Xas Hacib) “Qu-
tadğu bilig”, Kaşqarlı Mahmudun “Divanü lüğat-it-Türk”,
Əhməd Yüknəginin “Hibət əl-həqaiq” əsərlərindən bəhs etmə-
sin. Özbək də, qazax da, qırğız da, tatar da, qaqauz da, başqa-
ları da türk kökənli olduqları ilə qürur duysalar da, bu gün hər
biri özünü ayrı bir millət sayır. Amma hamısı ədəbiyyat tarix-
lərini yazanda ümumtürk qaynaqlarına söykənir.
Uyğur ədəbiyyatının araşdırıcıları miladi 8-ci yüzillikdən baş-
layaraq yaranan dini mətnləri də ədəbi nümunələr kimi öyrənirlər.
Bu dua mətnləri ilk poetik nümunələrdir. Sonralar uyğurlar islam
dinini qəbul etsələr də, ondan əwəlki inanclar zamanı istifadə
etdikləri dua mətnlərini də qoruyub saxlaya bildilər.
Kaşqarlı Mahmud zamanında türklər yaşayan bölgənin gün-
çıxanından günbatanına atla doqquz aylıq bir yol idi. İnsanların
əksəriyyəti ölənədək doğulduqları kənddə və ya şəhərdə yaşa-
yırdı. Çox az insan ticarət və döyüşlərlə əlaqədar başqa ölkələrə
gedərdi. Yəni indiki kimi əlaqələr qurmağa və davam etdirməyə
şərait yox idi. Ancaq bununla belə türklər öz dahi şəxsiy-
yətlərinin yaratdıqları əsərlərə yiyə durur və onu yayırdılar.
Bu gün isə bilgisayar arxasında əyləşməklə dünyanın hər
hansı bir guşəsi ilə bağlantı qura bildiyimiz bir zamanda Mah-
mud Kaşqarlının yerliləri ilə normal əlaqələr yarada bilmirik.
Yalnız Mahmud Kaşqarlının nəvələri uyğurlarlamı? Xeyr!
Colan türkləri ilə də, Mosul - Kərkük - Ərbil türkləri ilə də,
Balkan türkləri ilə də... Az qala Əlcəzairdə yaşayan oğuzları
tamam unutmuşuq. Onlar haqqında tarix kimi danışırıq. Bu
gün onların varlığından, yoxluğundan xəbərsizik.
Əslində, Orxon-Yenisey abidələrini, Mahmud Kaşqarlınm
“Divanü lüğat-it-Türk” əsərini ədəbiyyat tariximizə daxil edi-
riksə, həmin bölgədə bu gün də yaşayan soydaşlarımızın ədə-
biyyatını öyrənib təbliğ etməliyik. Bununla uyğur ədəbiyya-
tının araşdırıcısı kimi görünmək iddiasında deyiləm. Sadəcə
olaraq nüfuzlu araşdırıcılarımızın diqqətini Çindən Balkanadək
uzanan məkandakı türk ədəbiyyatına yönəltmək istəyindəyəm.
Uyğurların 19-cu yüzilədək olan ədəbiyyatları ümumtürk
ədəbiyyatı, cığatay ədəbiyyatıdır. Buna görə bu gün də bəzi
şairləri uyğurlar da, özbəklər də öz klassikləri sayır, ədəbiyyat
tarixlərinə daxil edir, öyrənirlər.
Qəribə burasıdır ki, son illər Azərbaycan, özbək, qazax, qır-
ğız, türkmən tarixçiləri ah-vayla Rusiya işğalından danışırlar.
Balkan türklərinin, uyğur tarixçilərinin həmin dövrə dair əsər-
lərində də eyni sözlərlə rastlaşırıq. Sadəcə Rusiya sözü Çin,
serb, bolqar, yunan, ərəb, fars və s. sözləri ilə əvəzlənir. Əslin-
də isə miladi 18-ci yüzillikdən türklərin bir millət kimi sürətlə
qocaldığının, çökdüyünün, tarix səhnəsindən geri çəkildiyinin
şahidi oluruq.
Təfəkkür tərzimiz eyni olduğundan, eyni taleyi yaşamış, eyni
cür düşünmüş, oxşar ədəbiyyat yaratmışıq. Türk dünyasının ayrı-
ayrı bölgələrində baş verənləri bütövlükdə qarşılaşdırmaq geniş
araşdırma istəyir. Burada yalnız Azərbaycanla ondan az qala 4
min kilometr uzaqda olan Doğu Türküstanı müqayisə edəcəyik.
19-cu yüzillikdə Azərbaycanda A.Bakıxanov, M.F.Axundov,
H.B.Zərdabi və başqaları Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyə-
tini avropasayaq tərzdə inkişaf etdirməyə çalışırdılar. “Gülüstani-
İrəm”, “Dərbəndnamə”, “Qarabağnamə”lər, Şəki xanlığının,
Quba xanlığının tarixləri kimi əsərlər yaranırdı.
Kaşqarda isə Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, No-
ruz Axun Ziyai, Bilal Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şakir və b.
ədəbiyyatda yeniləşdirmə işləri aparırdılar. Onlardan biri, şair
Muhəmmət Sadıq Kaşqarlı “Zübdətül-məsail”, “Təzkireyi-əs-
habi-Kəhf’ adlı tarixi əsərləri yazır və ərəb tarixçisi Təbərinin
əsərini uyğur türkcəsinə çevirir. 1830-cu ildə Molla Xocamni-
yaz Muhəmmətniyaz Kaşqarlı Fəxrəddin Əttar Nişapurlunun
“Təzkireyi-övliya” əsərinin üzünü köçürüb çoxaldır. Muhəm-
mət Abduləli Kaşqarlı “Təzkireyi-Mevlana Fakie imam Zey-
nalabidin Kağiraki”, İsmail bəy Binişan “Pəndnamə” adlı tə-
səwüfə aid on min misralıq didaktik fəlsəfı əsərini və “Təz-
kere-i Buğraxan” dastanını yazırlar. Qafur Kaşqarlı Mirzə
Heydərin “Tarixi-raşidin” əsərini tərcümə edir.
Uyğur ədəbiyyatşünasları ədəbiyyat tarixlərini üç mərhələyə
bölürlər: birinci mərhələni “Klassik dövr ədəbiyyatı” adlandı-
rırlar. Buraya 1500 ilə yaxın bir dövrün ədəbi-bədii əsərlərini
daxil edirlər. Burada türk xalqlarının abidələri, xüsusən də
bizlərin özbək ədəbiyyatı klassikləri kimi tanıdığımız ədiblərin
əksəriyyətinin irsi öyrənilir. İkinci mərhələ “Müasir dövr ədə-
biyyatı” adlandırılır və buraya 20-ci yüzilliyin başlanğıcından
1949-cu ilədək, yəni Doğu Türküstanın Çin tərəfındən son iş-
ğalınadək olan dövrdə yaradılmış ədəbi-bədii əsərlər daxil edi-
lir. Üçüncü mərhələ “Bugünkü zamanın ədəbiyyatı” adlandı-
rılır. Buraya son Çin işğalından sonra yaradılmış ideoloji yon-
lü, təbliğat xarakterli, sosializmi və müstəmləkəçiliyi tərənnüm
edən ədəbi nümunələr daxil edilir
Do'stlaringiz bilan baham: | 
