Uygur, qaqauz, quzey

(CaöaHHHeB 
X.-M.A.,1989).
Qaraçay-malkarlarda nəsr şəklində söylənilən, amma nağıl 
olmayan folklor nümunələrinə “tavruh” (dastan, əfsanə, heka- 
yə) deyirlər.
Bizim atalar sözlərini qaraçay-malkarlar “Nart sözləri” adlan- 
dırırlar. Bunun səbəbi miflərindəki əfsanəvi insanlar kimi təsvir 
olunan Nartları ulu babaları saymalarıdır. Nart miflərində ilk dəfə 
atı əhliləşdirib minən, ilk dəfə dəmiri kəşf edib ondan silah dü- 
zəldən Nartlar olduğu deyilir. Onlar ağılı, mərdliyi, cəsarəti ilə əf- 
sanəvi varlıqları-divləri, cinləri və b. da məğlub edə bilirlər.
Nart əfsanələrinin qəhrəmanları bunlardır: Örüzmek, Sosur- 
ka (Sosuruk), Soslan, Davat, Debet, Sibilçi, Alavqan, Fuk, Ka- 
raşavay, Batırez, Cönger, Şrdan, Acemaz, Aymuş, Gezok, Sa- 
tanay, Ağunda. Örüzmek Nartların ən yaşlısı və ən ağıllısı, Ba- 
tırez düşmənlərə qarşı hiylə işlətmədən döyüşən ən cəsur cən- 
gavər, Sosurka ağılı və fəndləri ilə özündən güclü düşmənləri 
yenən, Debet usta dəmirçi kimi təsvir edilir. Dastanda onu belə

---

tanıdırlar: “Nart Örüzmek süyse kökge uçandı” (Nart Örüzmek 
istəsə, göydə uçarmış) və ya “Kökge bulutlanı celça çaçhandı” 
(Göydə buludları yel kimi dağıdandı) 
(Tavkul U., 1992:731).
Nizami Tağısoy (Məmmədov) 21-22 noyabr 2008-ci ildə Bakı- 
da keçirilən “Müqayisəli ədəbiyyat: Ədəbiyyatlarda və mədəniy- 
yətlərdə stereotiplər” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransda 
“Balkar-qaraçay “Nart” qəhrəmanlıq eposu (Digər Qafqaz xalqları- 
nın “Nart”ları ilə oxşar və fərqli məqamlar) adlı maraqlı məruzə- 
sində də “Narf’lardan geniş söhbət açmışdır 
(Tağısoy N., 2008).
Bu gün folklor nümunəsi kimi söylənilən bədii parçaları tarixin 
hansı kəsimindəsə ayrı-ayrı poetik istedadı olan insanlar yaratmış- 
lar. Zaman keçdikcə onların yazıçıları unudulsa da, tarixi hadisələr- 
dən bəhs edən cırlarda (yır) qəhrəmanların adları və onların hansı 
tayfadan, soydan olduğu göstərildiyindən bu gün də yaşayır. Necə 
deyərlər, cırlar (yır) xeyirxah insanları da, xalqına pislik edənləri 
də, qorxaqları və satqınları da yaşadan qaynağa çevrilmişdir.
Bizim nağıl, qaravəlli, rəvayət dediyimiz folklor nümunələri 
qaraçay-malkarlarda “comak” və ya “tavruh”, yəni tarix adlanır.