Uygur, qaqauz, quzey

Omər Caşuv ulu Əliyev (Aliylanı) 
(25.08.1895, Kuban qu- 
berniyasının Kart Curt kəndi - 1938). Elə şəxsiyyətlər var ki, 
onlar ədəbi-bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olmasalar da ədə- 
bi mühitin formalaşmasında rolları böyük olmuşdur. Belə 
insanlardan biri də Ömər Əliyev olmuşdur.
İlk təhsilini kəndlərində almış, sonra Malkardakı Köndələn 
kəndinə gedərək orada oxumuş və yaşamışdır. Təhsilini Qahirə- 
də davam etdirmək arzusunda olan gənc Bakıya gələrək burada 
işləyib pul qazandıqdan sonra istəyini reallaşdırmağa çalışmış, 
burada dəmiryolunda və neft mədənlərində fəhlə işləmişdir.
Qahirəyə gedə bilməsə də Dağıstanda, qumuqların yaşadığı 
məşhur Yaxsay mədrəsəsində oxumuş, ərəb, fars, türk dillərini, 
islam elmlərini dərindən öyrənsə də din xadimi olmaq, bu 
sahədə çalışmaq istəməmişdir. Dağıstanın inzibati və mədəni 
mərkəzi olan Teymurxanşurada imtahan verərək rəsmi dövlət 
məktəblərində müəllim işləmək hüququ verən diplom almışdır.
1915-ci ildə qumuqların yaşadığı Qumtorqala kəndində 
müəllimliyə başlamış, 1916-cı ildə Tiflisə gedərkən Azərbay- 
can türkcəsində cap olunan qəzet və jurnallara dağlı xalqlar 
haqqında məqalələr yazmışdır. Oradan Ufa şəhərinə gedən 
Ömər Əliyev Osmaniyə mədrəsəsində ərəb və türk dillərindən 
dərs deməyə başlamışdır. Ufadakı müsəlman müəllimləri bir- 
liyinin, sonra Rusiya Müsəlman Müəllimləri Birliyinin sədri, 
Kazanda tatar türkcəsində çap olunan “Ukutuvcu”(oxuducu- 
müəllim) jurnalının baş redaktoru vəzifələrində işləmişdir.
Bolşeviklərin ölkədə yaratdıqları qarışıqlıq, onların xalqlara 
azadlıq, xoşbəxtlik gətirəcəkləri haqqındakı şüarları gənc 
Öməri də inandırmış, o, 1917-ci ilin dekabrında Kommunist 
partiyasına üzv yazılmışdır. Vətəndaş müharibəsində iştirak 
etmiş Ö.Əliyevi Stalin 1918-ci ildə rəhbərlik etdiyi Millətlər 
Komissarlığında işə götürmüşdür. Komissarlığın işçisi kimi

---

ağqvardıyaçılara qarşı mübarizə üçün dəfələrlə Quzey Qafqa- 
za, Kırıma göndərilmişdir. Dəfələrlə ölümlə üzləşdikdən sonra
1919-cu ilin avqustunda bolşeviklərin xüsusi tapşırığı iləa gizli 
Gürcüstana, oradan da Azərbaycana gəlmişdir.
Rusiyanın güney bölgələrinin, Quzey Qafqazın sovetləşməsi 
üçün çalışan, Qaraçay Respublikasının yaradılmasında böyük 
əməyi olan, 1921-1923-cü illərdə bu respublikanın inqilab ko- 
mitəsinin sədri işləyən Ömər Əliyevin ictimai-siyasi işlərə başı 
qarışdığından bədii yaradıcılığa vaxt ayıra bilməsə də bu sa- 
hədə çalışanları istiqamətləndirmiş, milli kadrlar hazırlanma- 
sına böyük qayğı göstərmişdir.
Müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləyən Ömər Əliyev, həmyerli- 
ləri Kerim Mametbekov, Nana Tokov, Abdulkerim Xubuyevlə 
birlikdə 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultayda 
iştirak etmişdir. Bu qurultay sanki onlara fəaliyyət proqramı 
vermiş, o, harada yaşamasından və hansı vəzifədə işləməsin- 
dən asılı olmayaraq həmişə xalqının sabahını düşünmüşdür.
SSRİ-də yaşayan türk xalqları üçün latın qrafıkalı vahid 
əlifbanın yaradılmasında xidmətləri böyük olmuşdur. “Birlik- 
də-tirilik” 
dərslik-müntəxəbatını, 
“Qaraçay-balkar dilinin 
qrammatikası”, “Rusca-qaraçay-balkarca sözlük”, “Qara-çay- 
balkarca-rusca sözlük”, “Rusca-qaraçay-balkarca terminoloji 
sözlük” kitablarını nəşr etdirmiş, dövri mətbuatda da onlarla 
elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur.
Azərbaycanla və Azərbaycan aydınları ilə sıx əlaqədə olan 
Ömər Əliyev qaraçay-malkar ədəbiyyatının inkişafına, dilinin 
zənginləşməsinə güclü təsiri olan şəxsiyyətlərdəndir.
1937-ci ilin iyunun 24-də Moskvada vəzifə başında həbs 
edilmiş və bir il sonra güllələnmişdir.
Ömər Əliyevin adına yalnız qəzet və jurnallarımızda deyil, 
həm də 1937-ci ildə həbs edilmiş, güllələnmış aydınlarımızın

---

istintaq materiallarında rast gəlmək olur. Həmin sənədlərdən 
aydın olur ki, yüksək vəzifələrdə işləməsinə, kommunist parti- 
yasının üzvü olmasına baxmayaraq o da bir çox məsləkdaşları 
ilə birlikdə SSRİ-dən ayrılmaqla Vahid Türk Tatar Dövlətinin 
yaradılması uğrunda çalışmışdır.