Uygur, qaqauz, quzey

2.2. Nartlar
Qaraçay-malkarlar arasında yaşayan Nart əfsanə və das- 
tanlarında nartlar insanlardan üstün tanrılar kimi təsvir edilir. 
Bunu əsas götürən araşdırıcılar həmin mətnlərin türk xalq- 
larında olmadığını söyləyirlər. Hətta bu dastandakı miflərlə yu- 
nan mifləri arasında paralellər apararaq qonşu xalqlar vasitəsilə 
yunanlardan alındığım da söyləyirlər. Əlbəttə, hər bir xalq 
qonşu xalqlarla mədəni-iqtisadi əlaqələr şəklində yaşayır. Qa- 
raçay-malkarların da qonşu çərkəzlərin, abazalıların, kabarda- 
ların, inquşların folklorundan qarşılıqlı bəhrələnməsi təbiidir.
Bununla yanaşı, Nart dastanlarında istənilən qədər qədim 
türk dastanlarının izlərinə rast gəlmək olur.
Tanzilya Xadjilanı yazır: “Çok tanınmış Nartlar, eski halk 
inancına göre ilginc biçimlerde yaratılmışlar: Yer tanrısı Debet 
ilə Gök tanrısının oğludur. Satanayın babası Günəş, annesi Ay- 
dır. Örüzmek gökyüzünden düşen bir kuyruklu yıldızın içinden 
çıkmıştır. Sosuruk Kayadan doğmuştur, babası ise bir çoban- 
dır. Karaşavay Debetin torunudur, annesi bir devdir. Bu gibi 
şeyler eski mifoloji ile de ilişkilidir” 
(Türkiye dışındakı...,
2002:51, 22-ci cild).
Yuxarıda deyilənlərlə “Oğuznamə” və “Kitabi-Dədə Qor- 
qud” qəhrəmanları arasında istənilən qədər paralellər aparmaq 
olar. Bu da dastan yaradıcılarının eyni qaynaqdan bəhrələndik- 
lərini açıq göstərir. “Nart Paçıkan”da Paçıkanın dörd çuval 
undan bişirilmiş çörəy bir dəfəyə yeməsi və qırx igidin güclə 
qaldırdığı küpədəki suyu bir dəfəyə içməsi sanki azala-azala 
gələrək Koroğlunun qarıya qonaq olarkən bir pud düyünün 
plovu ilə bir qoyunu yeməsi şəklinə düşmüşdür.

---

Yalnız qonşu noqaylar, qumuqlar, tatarlar deyil, onlardan 
çox uzaqda yaşayan qırğızlar, sakalar və başqaları da dastanla- 
rını qaraçay-malkarların Nart dastanlarını söylədiyi üslubda 
söyləyirlər. Qonşu çərkəz, abaza, abxaz Nartlarından fərqli ola- 
raq qaraçay-malkarların Nartları türk mifologiyasına daha ya- 
xındır. Ritm, vəzn oxşarlığı da çox vaxt qorunub saxlamlır.
Nartların toplanıb nəşr edilməsinin və öyrənilməsinin tarixi 
XIX yüzilin sonlarına təsadüf edir. Safar Ali Urusbiyevdən 
toplanmış 
“Urızmek”, 
“Şauay”, 
“Raçikay”, 
“Sosuruk” 
SMOMPK-ın 1881-ci il birinci buraxılışınm ikinci bölməsinin 
1-42-ci səhifələrində, M.Aleynikovun topladığı SMOMPK-ın 
1883-cü il üçüncü buraxılışınm ikinci bölməsinin 139-155-ci 
səhifələrində, A.Bataşevin topladığı SMOMPK-ın 1896-ci il 
iyirimi birinci buraxılışının ikinci bölməsinin 76-88-ci səhifə- 
lərində çap olunmuşdur