Uy-joy huquqi

... _
. r&lifilrsaciHllk
g'or^chayja
17
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yertoMalar turarjoy vazifasini o'tagan. Inson o'troqlashgan sari 
turarjoylar shakii ham o'zgarib borgan. 0 ‘rmonli joylarda yog'och 
uylar vujudga kelgan, botqoq va suv bosadigan yerlarga yog'och, 
xoda qoqib ustiga uy qurilgan. Iqlimi quniq, daraxt o‘smaydigan 
dashl va tog‘ etaklarida neolit davridan boshlab tosh, loy. xom 
g‘isht. guvala, somon kabi qurilish materiallaridan foydalanilgan. 
Osiyo va Afrikaning chorvachilik bilan shug'ullanadigan o‘lkalarida 
k o 'chm a turarjoylar keng tarqalgan. C hodir (hayvon lerisi, 
matodan; Osiyoning janubiy togiiq hududlarida, eroniylar. arablar), 
oq uy. qora uy-o‘tov, chayla, kapa, olachuq kahi (namat va 
yog'ochdan) m o‘g‘ul ko‘chma uy-joylari ayniqsa ko‘chmanchi 
turkiy qavmlarda keng qo'llanilgan, hatto arava ustiga qurilgan 
ko'chik (ko‘shk)lar dashti qipchoqdan Sharqiy Yevropagacha 
boMgan h u d u d la rd a kuzatilgan. S him olda esk im oslarning 
turaijoylari bug'u lerisi va muzdan qurilgan.
Jamiyatda tabaqalanish vujudga kelgach, qadimgi Misr,'qadimgi 
Rim va Yunonistonda qullarning sodda uy. kulbalari bilan bir 
qatorda quldorlarning uy qo rg'onlari, ko‘p xonali qal'alari barpo 
etilgan. G'arbiy Yevropa shaharlarida sinchkor faxverkli qurilma- 
dagi turatjoylar hozirgacha saqlangan. Sharqiy slavyan (shu bilan 
birga ms, ukrain. belarus) va hududi ularga yaqin xalqlar (fin. 
eston, litva. rumin va boshqalar)da dastlab yog‘och qalab qurilgan 
uylar (xata va boshqalar) keng tarqalgan. Kavkaz xalqlarida tog‘ 
qal'alari terassalarida loy va toshdan usrma-ust qurilgan kulbalar, 
minorasimon ko‘p qnvatli uylar (tog'li Dog'iston va boshqalar) 
tarqalgan. Hindistonda turarjoy xom va pishiq g‘ishtdan, tomi 
yassi. ba'zan nishabli yasalib, ustiga poxol qamish. yirik bargiar 
bosilgan. Sinchli yog‘och yoki bambukdan yasalgan uylar ham 
b o ‘lgan. Sharqiy Osiyo mamlakatlarida (masalan, Shimoliy 
Xitoyda) sinchli, xom g'ishtli devor suvalib, tomiga poxol qamish 
bostirilgan. Tez-tez zilzila bo‘lib turgan joylarda sinchkori yengil 
uylar ko‘p qurilgan.
Uyg‘onish davrida Italiya shaharlarida aslzodalarning shahar 
plasolari, villalari, bog1 park majumalari o ‘ziga xos me'moriy tizim 
va uslubga ega bo‘Igan (Dojlar saroyi va boshqalar).
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida rivojlangan Angliya 
turaijoylari boshqa Yevropa mamlakatlaridagi turarjoy qurilishiga
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sezilarli ta'sir ko‘rsatdi. Unda F.Uebb, N.Shou va Ch Voysi kabi 
me'morlar loyihasi ma'lum bir oila ehtiyojim puxta o‘rgangan 
holda uning atrof-muhitini. iqlim sharoitini va uyning joylanish 
o ‘rnini foydalanadigan qurilish materiallarini namoyish etib, 
xususiyatini ochib berdi. AQSH. Kanada kabi sanoati riovjlangan 
m am lakallarda turarjoy sanoatida ishlab chiqarilgan bir xil 
andozadagi yig'ma yog'och uylardan foydalanish katta imkoniyatlar 
yaratib berdi. Yevropadagi ishchilar uyi qator yaxlit, umumiy 
maishiy ehtiyojni oqilona hisobga olishni aniq misollarda namoyon 
etdi. Alohida oilalaming turli ehtiyojlarini hisobga olgan holda 
bunyod etilgan Angli kottedjlari. ko'pxonadonli oilalarda zamonaviy 
qulayliklar yaratilgan daromadli uylar me'yorlarining qurilishda 
to ‘plagan imkoniyat va uslublarini zamonaviy turarjoy turini 
yaratishida muhim rol 
o'yrtadi.
XX asrdan rivojlangan Yevropa mamlakatlarida yangi qurilish 
materiallari (metall, temir-beton, oyna va boshqalar) zamonaviy 
turarjoy qurilishiga tatbiq etildi. Shaharlarda aholi sonining keskin 
oshishi natijasida daromad keltiradigan uylaming ko‘plab qurilishiga 
e'tibor berildi. Turarjoylar qurilishda zamonaviy qulayljklar 
(vodoprovod, kanalizatsiya, gaz, lift va boshqalar)ga ega bo'lgan, 
bir-biri bilan tutalshgan seksiyalar, qavatma-qavat takrorlanuvchi 
xonalar guruhidan iborat ko‘p qavatli uy — majmualar keng 
tarqaldi.
O'zbekistondagi dastlabki turarjoy qoldiqlari Zamonbobo, 
Jarqo‘ton. Jonbosqal'a, Dalvarzintepa, Termiz, TuproqqaFa kabi 
shahar-qo‘rg‘onlar, qal'alardan topilgan. Qurilishda yog'och, loy, 
paxsa. guvaladan foydalanilgan. Varaxsha, Afrosiyob, Bolaliktepa 
va boshqalardagi saroy devorlari rasm, haykal va bo‘rtma bezaklar 
bilan pardozlangan. VI—VIII asrlaridagi Kesh, So‘g‘d, Tohariston, 
C h ag ‘oniyon, Shosh kabi manzillardagi turnrjoylar, asosan, 
sug'oriladigan sersuv yerlarda bunyod etilgan. Shahar atrofidagi 
mavzelarda hunarmand, dehqonlar yashagan. Qadim Turkiston 
yaylovlarida yashagan turkiy aholi yengil ko'chma uylarning ajoyib 
tur va shakllarini yaratgan (o'tov, yurt, chodir, xirgoh, kapa, 
olachuq va boshqalar). Ko'chmanchilaming 2 yoki 4 g‘ildirakli 
aravalarga o ‘rnatilgan qamish uylari haqida sayyoh va elchilar — 
Marko Polo, Plono Karpiniy va boshqalaming sayohatnomalarida
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yozilgan. Xorazmshoh Abdulg'oziy Bahodirxon aytishiga ko'ra, 
qang‘li arava (ko'chma uy)ni dastlab kashf etgan turkiy qavm 
keyinroq Qang‘li nomi bilan mashhur bo‘lgan. Qang‘li uvlar 
miloddan awalgi IV asrda ham keng tarqaigan Ko'chmanchilar 
o ‘troq hayotga o ‘tganda ham chodir. o ‘tov kabilar yog'och 
qurilmalar va namat, jo ‘lxirs!ar asosida bunyod ctilgan. Shular 
. qatori ulkan paxsa devorli, xomg‘ishtdan terilgan baland devorli 
qal’a-qo‘rg‘onlar, shahar dcvorlari tiklangan.
Amir Temur hukmronligi davrida qurilgan turarjoy me'morligi 
o'zining hashamatliligi, muhandislik ilmining yuksakligi, serha- 
sham, bezaldarga boyligi bilan ajralib turadi. Tarixiy manbalarda 
saroy, chorbog1 va boshqalar haqida qiziqarli ma'lumotlar saq- 
langan.
Shahar markazlarida mahalla va guzarlar shakllanib, ularda 
hunarmand va savdogarlar ko‘plab d o ‘konlar (chorsu, tim, toqilar) 
qatorida o'zlarining hashamatli turaqoylarini ham qutganlar Tura- 
rjoylar ichkari va tashqari hovlili bo‘lib, xonadon egasining mavqeiga 
qarab jihozlangan. Mehmonxonalar o'ziga xos milliy bezaklar 
(tokcha, taxmonli, shipi vassali, hovuzakli. devorlari namoyonli 
naqshlar) bilan bezatilgan Gilam, choyshab, so'zana, sandiq. quti, 
xontaxta kabi uy-ro‘zg‘or buyumlari bilan jihozlangnn.
Samarqand, Buxoro, Xiva. Shahrisabz, Qo'qon. Toshkent kabi 
ko'hna shaharlarda. asosan, XVII—XIX asrlarga oid turarjoy 
namunalari saqlangan. ularda o‘ziga xos shakl-u shamoyil, past- 
balandliklardagi mutanosiblik, mahalliy qurilish ashyolaridan 
foydalanish, quyoshning jazirama issig‘ini to‘suvchi usullarning 
hammasi hisobga olingan. Uylaming fayzi hovlilar orqali namoyon 
bo‘lgan. ko‘cha tomondan faqat o‘ymakor eshik va darvoza oldidagi 
ayvoncha ko‘zga tashlanadi. Turarjoylarni hovlisiz va ayvonsiz 
tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Chor Rossiyasi 0 ‘rta Osiyoni bosib olgach, an'anaviy turaijoylar 
bilan bir qator Toshkent, Samarqand. Kogon, Andijon, Skobelev 
(Farg'ona), Q o ‘qon va boshqa shaharlarda 1—2 qavatli uylar 
yevropacha uslubda qurila boshlandi. Bu binolarning me'moriy 
qiyofalari mahalliy sharoitga dastlab begona ko'ringan. XX asr 
boshlarida ishchilar uchun yangi arzon oddiy turarjoylar Tosh- 
kentdagi Temir yo‘l ko‘chasi (sobiq Tezikov bog'i) dagi ishchilar
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shaharchasida qurila boshlandi. Boy va savdogarlar lurarjoylari — 
ioshkenidagi Romanov saroyi, A.Polovsev uyi, Qo'qondagi aka- 
uka Simxoyevlar uylari. Kiabb uyi, Samarqandda Kalontarov uyi 
va boshqalarni ms harbiy muhandislari l.A.Markevich, G M Sva- 
richevskiy, V.S.Geynselman va boshqalar mahalliy xalq ustalari 
bilan hamkorlikda qurganlar.
1937-yildan uy-joy boshqarmalariga qarashli 4—5 qavatli 
turaijoy binolari, keyinchalik 9 qavatli (1966-yildan) yig'ma temir- 
beton turarjoylar qurilishi avj oldi. Qishloq me'morligida R.Ah- 
durasalov, A Mahkamov, V.Kolomenskiy kabi me'morlar loyihasi 
asosida 2 qavatli kottejlar bunyod etildi Qishloqlarda 3—4 qavatli 
uylarning joriy etilishi aholiga ancha qulaylik keltirib chiqardi 
70-yiIlardan loyiha institutlari tomonidan bir xil andozadagi 
loyihalarning yangi turlari yaratildi.
80-yillardan 16 qavatli va undan baland eksperimenlal 
turarjoylar bunyod etildi. Shaharlarda aholining keskin ko'payishi 
natijasida yirik turarjoy massivlari (Chilonzor, Sergeli, Yunusobod, 
Yalang‘och. Sebzor va boshqa) dagi turarjoy binolari qurilishida 
76, 146. 148. 176 turkumdagi loyihalardan foydalanildi. Ammo 
bu loyihalar ancha qulayliklarga ega bolishi bilan birga, yashov- 
chilaming mahalliy ehtiyojlarini va talablarini to‘la qondira olmas 
edi. Bu ehtiyoj va talablar asosan, 1—2 qavatli shaxsiy turaijoylardn 
amalga oshirildi.
Turarjoylar me'morligi hozirgi vaqtda turli jihatlarga ko'ra 
tasniflanadi. Jum ladan, qurilish asliyolari bo'yicha (g'ishlli. 
betonli), qurilish texnologiyasi bo'yicha (yirik blokli, panelli). 
o'zaro birikuvi bo‘yicha (bloklangan. alohida qurilgan), loyihalarini 
amalga oshirish qirralari bo‘yicha (individual, takroriy-tipik), 
qavatlari bo yicha (kam qavatli, ko'p qavatli), xonadon (kvarti- 
ra)larning o'zaro birikuvi bo'yicha (galereya, seksiyali kabi), egalik 
bo‘yicha (shaxsiy, shirkatga qarashli, davlat niulki), hovlining 
mavjudligi va yana boshqa jihatlari bo'yicha ajratiladi. Shahar- 
lardan tashqaridagi turarjoylar soddaroq ko‘rinishi bilan farq- 
langan
Turarjoyning eng muhim sifatlari uning qulayligi va ko'rkam- 
ligidir. Ular ko'proq me'moriy yechim (xilma-xil, ba’zan qarama 
qarshi talablarni o'zaro uyg'unlashtiruvchi reja, qurilish ashyo-
2 )
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larining konstmktiv va badiiy sifatlarini to'la ochish va boshqa) 
bilan ta'm inlanadi. Mahalliy aholi turarjoylari naqqoshlik, 
o'ymakorlik kabi hezaklar keng qo'llanadi.
Turarjoylarda jihoz (xonum on), jumladan hozirgi vaqtda 
muhandislik ta'minoti (issiq, sovuq suvlar, gaz. elektr quvvati) 
oqova (kanalizatsiya), shamoilatish, konditsionerlash va boshqalar 
katta ahamiyatga ega. Turli mebellar (xontaxta, kursi, yumshoq 
mebel kabilar) xonalarga shinamlik baxsh etadi Maishiy lexnika 
buyumlari (sovulkich, televizor, kompyuler) isle'moli kengayib 
bormoqda. Ko'pgina jihoz buyumlarini yaratish san'at darajasiga 
ko'tarildi (kulollik, kandakorlik, gilamchilik. kashtachilik va 
boshqalar).
0 ‘zbek uy-joylarida ko‘kalamzorlashtirishga va suv inshootlariga 
katta e'tibor beriladi. Hovlining bir qismidan yoki alohida joydan 
bog' ajratiladi.
Ularda asosan, mevali. qisman manzarali daraxtlar o'stiriladi. 
Hovli sahnida gulzor tashkil etilib, unga rayhon, shoyigul kabilar 
ekiladi. Ilgari deyarli har bir uyning arig‘idan toza ichimlik suvi 
oqib o'tgan. Hozir ba'zi hovlilarda suv havzasi (hovuz) va favvoralar 
qurilmoqda.
0 ‘zbek lurarjoylarida asrlar mobaynida shakllanib kelgan 
qo'shnichilik, mahallachilik urf-odatlari o'zaksini lopgan: uy egasi 
tom nishabini hamisha o'zining hovlisiga qaratgan, qo'shni devorga 
tutash bo'lgan biror qurilma ko'tarish niyatida bo‘lsa, qurilmaning 
balandligini qo'shnisining roziligi bilan amalga oshirgan va hokazo. 
Bulardan tashqari, qo‘shnichilik munosabatlarini «obraha», «haq- 
raha», «shafiq» kabi odatlar belgilagan.
Mustaqillikdan keyin turarjoy me'morligida yangi qurilish 
mezonlari va qoidalari qabul qilindi. Davlat tontonidan moliya- 
lanadigan ko‘p qavatli va kottej turarjoylari bilan hir qatorda yakka 
tartibdagi shaxsiy uylar, jumladan. hashamatli («elita») uylar qurish 
keng tarqaldi Turarjoylarda milliy va «yevropa» uslublari 
uyg'unlashib, yangi qurilish texnologiyasi bezak ashyolari keng 
qoMlanmoqda1.
1 O'zbekislon Milliy Ensiklopediyasi. T. 8. — T.: O'zbekiston milliy ensiklo- 
pediyasi nashriyoii. 2004 -B. 614—635.
22
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1.2. Uy-joy huquqi obyektlari
Har qanday huquq sohasining ohyektini atrofdngi mavjud aniq 
elementlar tashkil qiladi. Bunda har bir huquq sohasi o ‘zining 
tartibga solish. foydalanish va muhofaza qilish yo‘nalishiga ega 
bo'iadi.
Uy-joy sohasidagi ko‘chmas moi-mulk yoki uning bir qismiga 
mulk huquqi xususiy, davlat, munitsipal, jamoa mulk ko'rinishida 
mavjud boiishi mumkin. UJK tomonidan tartibga solinadigan 
munosabatlar lurarjoy binolarini (kvartira, xonaj ashyoviy va 
majburiyat huquqi obyektlari sifatida mulkiy muomalada ishtirok 
etishi uchun asosni mustahkamlaydi.
Ko‘chmas mulk deganda, yer bilan uzviy bog'liq bo'lgan va 
shu sababli ham bir joydan ikkinchi joyga tayinlanish maqsadiga 
jiddiy shikast yetkazmasdan ko'chirishning imkoni bo‘lmagan 
obyektlar: yer uchaslkalari va yer osti boyliklari, ko'p yillik dov- 
daraxtlar, shuningdek binolar va inshootlar tushuniladi. Yer bilan 
uzviy bogMiqligi sababli ham ushbu obyektlar yuqori moddiy 
qiymatga egaligi bilan tavsiflanadi.
Uy-joy huquqidagi ko'chmas mol-mulkka quyidagilar kiradi: 
egalik qilish. foydalanish va lasarruf etish huquqlari mol-mulk 
doirasida bclgilangan ko‘chmas mol-mulk: yer uchastkasi va u 
bilan uzviy bog‘Iiq bo'lgan turarjoy va noturarjoy binolari, 
yordamchi xo'jaliklar, ko‘p yillik dov-daraxiiar hilan birga uy- 
hovlilar. uy-joylar, kvaniralar. uy-joyiar va boshqa imoratlardagi 
doimiy yoki vaqtincha yashash uchun yaroqli b o ‘!gan boshqa 
tu ra rjo y la r, uy-joy sohasidagi in sh o o tla r va m u h an d islik
infratuzilmasidan boshqa elementlar.