Ўқув қўлланмасида керамика ва оловбардош материалларнинг таърифи ва хоссалари, ишлаб чиқариш технологик усуллари, жараёнлари, қуритиш, куйдириш, пишиш ҳақида маълумот берилган

Dag’al zarrali kislotabardosh buyumlar
ishlab chiqarish texnologik tizimi.
T uproq ombori

maydalash maydalash

(pichoqli kesgich)
tuproqni kuydirish
quritish (shamot, aylanma yoki shaxtali pech)
(quritish barabani)
tuyish
tuyish (sharli tegirmon)
(dezintegrator)
dozirovkalash
dozirovkalash

Kuruq aralashtirish

Ho’l aralashtirish

(choparli aralashtirish)
lentali vakuum press

quritgich

(tunnelь quritgich)

kuydirish

(tunnelь pechi, t = 1200⁰S)
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:

1. 
   Qanday keramika buyumlari kislotabardoshlar deyiladi?
   
2. 
   Kislotaga chidamlilik qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Kislotaga chidamli buyumlarning asosiy xossalari
   
4. 
   Kislotabardoshlarning tularini keltiring.
   
5. 
   Kislotaga chidamli g’ishtga quyiladigan davlat standartlari talablari.
   
6. 
   Kislotabardosh va termokislotabardosh koshinlarga quyiladigan davlat standartlari talablari.
   
7. 
   Kimyoviy bardosh keramika ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom-ash’yo materiallar
   
8. 
   Kislotabardosh buyumlar ishlab chiqarish texnologik tizimi.
   
9. 
   Kislotabardosh buyumlarni kuydirishda yuz beruvchi fizik-kimyoviy jarayonlar.
   
10. 
    Kislotabardosh buyumlarni ishlatilish sohalari.
    

Tayanch so’z va iboralar
Steatit, forsterit, kordierit, tsirkon, dag’al zarrali, mayda zarrali, futerovkalash, nasadkalash, kimyoviy jixoz, klinli, qobirg’ali, kislotabardosh, shamotli, termokislotabardosh shamotli, termokislo-tabardosh dunitli, termokislotaga chidamli va qiyin eruvchan tuproqla
4-MAЬRZA.
G’ISHTNING MEYYORIY XUJATLARI
G’ISHT TURLARI VA XOSSALARI.
MAVZU REJASI.
1.G’isht turlari va xossalari.
2.G’ishtning meyyoriy xujatlari.
3.G’isht xaqida umumiy malumot.

G’ishtning kimyoviy tarkibi qanday va qaysi komponentlar asosida olinadi?Oddiy qurilish g’ishtini yasash uchun avallo lyoss nomi bilan ataluvchi va tarkibida 50%suv xamda angidirid gazidan iborat tuproq ishlatiladi.Bu tuproqning erish xarororati 1150-1180darajada teng bo’lib,toshga aylanish harorati 1050-1100 daraja atrofidadir.

O’tga chidamli bo’lganligi uchun uni o’choqlar,xumdonlar qurishda xamda 1-2 qavatli bino devorlarini terishda ishlatish mumkin.G’ishtni quritish jarayonida uning kirishishligini kamaytirish maqsadida qorishma bikir qilib tayyorlanishi kerak va qorishmaga oz miqdorda qum yoki shamot kabi mayda to’ldirgichlar qo’shiladi.
Yengil vazinli izolatsiya g’ishtni olishda lyoss,diabaz,slanetsli tupproq,diatomit,treprl kabi plastik moddalar,bazalt,granit,diabaz,traxit kabi tog’jinslari yoki domna toshqoli,issiqlik elektrostansiyalarning kullari kabi sanoat chiqindilaridan foydalaniladi.Maxsulot vaznida atom va molekulalar zichligini kamaytiriish maqsadida esa gaz,qipiq,o’tin,torf,qamish,xashak,aluminat pudrasi,kanifol,sovun,vodorod prekisi kabilar massaga qo’shiladi.
Serg’ovak va serg’ovak-ichi g’ovakli g’ishtlar massaga pishish haroratini kamaytiruvchi qum yoxud qipiq yoki kul va ko’mir qo’shish orqali olinadi.Granolometrik tarkibi asosan,0,05—0,005mm dan iborat bo’lgan lyosslarga daraxt chiqindisi yoki maydalangan ko’miir qo’shiladi.
Ichi g’ovak g’isht yuqorida qayd qilgqnimizday uvalanishiga moyil,siqilishga esa chidamsiz.Bu kamchilikni ularga kuchli plastik modallar qo’shish orqaligina bartaraf etish mumkin.
Toshkent kimyo-texnalogiya instituti ..Silikat modallar texnalogiyasi’’kafedrasi olimlarining fikricha,bu maqsadlarda 10-15%miqdorida Keles betoniti yoki Angren kaolinitini lyossga qo’shish maqsadga muvofiq.
G’isht ikki usulda plastik va yarimquruq usulda ishlab chiqariladi.
Plastik usulda xom g’isht namligi 18-20% bo’lgan loyli massadan lentali presslarda qoliplab tayyorlangan va yaxshilab pishitilgan loysimon massa panjara (7) orqali vint konvery (8) bilan vakum kameraga (6) bosiladi.Bu yerda loy aylanadigan pichoq (5) bilan uriladi va undan xavo chiqib ketib,loy zichlashadi.
Keyin loy vintsimon val (1) yordamida press (2) ning konus kallagiga uzatiladi.
Bu yerda loy oxirgacha yaxshilab zichlanadi va pressning qoliplovchi qismi-mundshtukka bosiladi.
Silikat g’ishti
Tarkibida 5-8% ohak, 92-95% kvarts qumi bo’lgan qorishmani maxsus qoliplarda zichlab avtoklavda (bug’ qozonida) 0,8-1,0MPa bosimda, 170-180°S haroratda qotirib olinadigan sun’iy toshga silikat g’isht deb ataladi.
Silikat g’isht oddiy pishiq g’isht o’lchamlarida (250x120x65 mm yoki 250x120x88 mm) ishlab chiqariladi va siqilishdagi mustahkamligi bo’yicha 7,5, 10, 15, 20 MPa, egilishdagi mustahkamligi bo’yicha esa 1.8, 2.2, 2.5, 2.8, 3.4 MPa markalariga bo’linadi. Suvga to’la to’yingan silikat g’ishtni 15 marta muzlatib eritganda unda buzilish nuqsonlari bo’lmasligi kerak. Uning suv shimuvchanlik ko’rsatkichi 8-18%).
Tarkibida 80% gacha kvarts qumi, 10% gacha ohak, 10-11% gacha donador toshqol va 1,5 % gacha xlorli kalьtsiy bo’lgan xom silikat g’ishtini 3-4 soat bug’ qozonida 0,8 MPa suv bugi bosimi bilan qotirilsa, siqilishdagi mustahkamlik 30 MPa bo’lgan yuqori mustahkam silikat g’isht olish mumkin. Silikat g’ishtning mustahkamligini oshirish maqsadida qorishmaga mayda qilib tuyilgan qum qo’shiladi. Silikat g’isht devor terishda va binoning fasad qismini qoplashda keng ishlatiladi. Ammo, yuqori haroratda bo’lgan ayrim zararli muhit ta’sirida (500⁰C dan yuqori) bunday qoplamalar tez buziladi. Bulardan tashqari, silikat g’isht binolarning poydevor va tsokol qismlarini terishda ishlatilmaydi. Silikat ashyolar och kul rang tusda bo’ladi, shuningdek, xom ashyo tarkibidagi quriq mineral bo’yoqlar (pigmentlar) qo’shib rangdor silikat buyumlar ham tayyorlash mumkin.
Silikat g’ishtning sifatini tajribaxonada aniqlash uchun uning har 50 ming donasidan 15 tasi ajratib olib sinaladi.
Silikat g’ishtni O’zRST talablariga ko’ra sinash usullari oddiy sopol g’ishtni sinash usullaridan deyarli farq qilmaydi. Birgina farqi, silikat g’ishtni to’g’ri shaklda va tekis yuzali bo’lganligi tufayli egilishga bo’lgan mustahkamligini aniqlashda sinaladigan namunani tayanchlar uchun tsement qorishma tasmasi bo’lishi shart emas.

MAVZU BUYICHA NAZORAT SAVOLLARI.

1.G’isht qanday tariflanadi?
2.G’ishtning qanday turlarini bilasiz?
3.G’isht qanday tayyorlanadi va pishiriladi?

TAYANCH SO’Z VA IBORALAR.

G’isht-to’g’ri burchakli paralepepidning shakliga ega bo’lgan stsndsrt razmerli,minerall materiallardan quyilgan,kuydirish yoki bug’ bilan ishlov berish orqali olinadigan soniy tosh.
Oddiy g’isht-qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan g’isht suniy kimyoviy material bo’lib,bo’yi 250,eni 120 va qalinligi 65mm,og’rligi 4 kilogramm qilib tayyorlanadi.
Yengil g’isht-serg’ovak ichi g’ovakli g’isht.
5-MAЬRUZA.
XOM ASHYOLARGA ISHLOV BERISH.
MAVZU REJASI .
1.
2.
3.
Avvalo texnologik jarayonda xomashyo sifatida ishla-tiladigan materiallar ustida to’xtalib o’tamiz. Keramika va o’tga chidamli materiallar olishda gil, lyoss, dala shpa-ti, qum va shamot, shisha va sitall mahsulotlari ishlab chiqarishda esa qum, ohaktosh, soda yoki potash kabi xom-ashyolar ishlatiladi. Ko’rinib turibdiki turli-tuman si-likat mahsulotlarini olishda ishlatiluvchi xomashyo tur-larida anchagina o’xshashlik bor. Ammo ishlab chiqarilayot-gan mahsulotlarning xossa-xususiyatlariga qarab ularning o’zaro nisbati va turi o’zgarishi mumkin. Masalan: quri g’ovak va kavakli g’ishtlar olishda gilning • » ots suyuqlanuvchan va 1620 Kdan past temperaturaga bar-DOSH beruvchi turi ishlatiladi. Turli qo’shimchalar — kvarts 1m kvarts qumi, temir oksidlari, ohaktosh zarrachalari Vy organik birikmalar ularni pastroqtemperaturada su-yuqianishiga olib keladi. O’tga chidamli materiallar olish-da esa o’tga bardoshli gillar ishlatiladi. Ular oson suyuq-ianuvchan gillarga nisbatan toza bo’lib, kvarts, dala shpa-gi, slyuda, temir .birikmalari va boshqalar nisbatan kamroq aralashgani sababli, 1850 K dan yuqori tempera-turaga bardosh beradi. Gillaruing uchinchi turi qiyin su-yuqlanuvchan gillar 1620—1850 K da suyuqlanadi. Ularda mexa.nik qo’shimchalar o’tga bardoshli gillardagiga nisba-tap ko’proq bo’lgani sababli o’tga chidamli g’isht olib bo’lmaydi. Ulardan, asosan kanalizatsiya quvurlari, pol na pchki pardozlash plitkalari va fasadbop keramika ish-lab chiqarishda foydalaniladi.
Silikat mahsulotlari olinishidagi bajariladigan asosiy texnologik operatsiyalardan biri xomashyo mate-riallarini tayyorlash bo’lib, u ho’l yoki quruqusulda amalga oshiriladi. Xomashyo materiallari suvda tayyorlanganida, ishlab chiqarish usuli «ho’l» usul deb ataladi. Qaysi usulni tanlash xomashyo turi va uning xossalari, texnologik va tex-nik iqtisodiy tabiatidagi bir qator omillarga bog’liq.
Materiallarni tayyorlashga oid asosiy vazifa — talab qilingan namlik hamda kimyoviy, mineralogik va granu-lometrik tarkibli bir jinsli xomashyo aralashmasini hosil qilishdir. Ana shunday aralashmani tayyorlash uchun tarkibga kiradigan materiallar (ohaktosh, gil, dala shpa-ti, to’g’rilovchi qo’shimcha va boshqalar) mayda tuyiladi va ma’lum miqdordagi suv yoki par ishtirokida yaxshilab ara-lashtiriladi. Tarkibga kiruvchi materiallar mayda tuyilsa va aralashtirilsa, xomashyo aralashmasi tarkibidagi ok-sidlar kuydirilayotgan yoki eritilayotganda bir-birlari-I a o’zaro to’laroq ta’sir etishadi.
Xomashyo materiallari keramika va shishalar texnologi-yasining ikkala qismi uchun ham aynan bir xil tayyorlanadi. Xomashyoni yer ostidan kavlab olish, tashish, donalash, sa-ralash, dozalash, yuqoriga ko’tarish, uzatish, aralashtirish, unlash va tayyor bir jinsli xomashyoni saqlash ishlab chiqa-rishdagi asosiy texnologik operatsiyalardan hisoblanadi Xomashyoni qazib olish va tashish. Xomashyo, masalan, gilni yer ostidan kavlab chiqarish korxona yaqinidagi ochiq sayoz kon-karьerlarda amalga oshiriladi.
Xomashyoni sidiradigan va yuklaydigan mashina — skre-per, bulьdozer yoki ekskavator yordamida avvalo karьer yuza-si o’simlik, kulrang tuproq va ohaktosh: qoldig’idan toza-lanadi, oqova ariqlari yo’qotiladi hamda mashinalar uchun kirish yo’li quriladi. So’ngra turli usullarda (iliq iqlimli rayonlarda ochiq, qishi qattiq rayonlarda esa yopiq usullarda) gilni kavlash va transport vositalariga yuklash ishlari amalga oshiriladi. Ushbu maqsadlarga odatda cho’mich qajmi 0,5—2 m³ bo’lgan bir cho’michli, ko’pdan-ko’p hollarda ko’pkavshli ekskavatorlar qo’l keladi.
Ohaktosh, mergelь, magnezit, dolomit, kvarts, dala shpati, tog’ billuri kabi qattiq moddalar esa portlash yordamida qazib olinadi va bir cho’michli ekskavator yorda-mida vagonetka, platforma yoki mashinalarga joylanadi.
Xomashyoni tashish maqsadida relьsli va relьssiz, dav-riy va to’xtovsiz uzatib turuvchi mashinalar qo’llaniladi. Relьsli transport vositalari qatoriga motovoz, elekt-rovoz, osma sim arqon yo’li kabilar kiradi. Relьssiz yuk tashuvchi vositalarga esa turli-tuman markali avtomashi-nalar (masalan, «BelAZ» va «KrAZ»), elektrolafat, skre-per va bulьdozerlarni ko’rsatish mumkin. Yuklarni joyi-dan joyiga to’xtovsiz uzatib turish lyurizontal yo’nalish bo’yicha transporter va vertikal yo’nalishda elevatorlar vositasida bajarilishi mumkin. Karьer zavoddan taxmi-nan 1 km narida bo’lsa lentali transportlardan, zavod bilan karьer orasi past-baland joylar bo’lsa osma sim arqondan foydalansa bo’ladi. Ba’zi hollarda gidrotrans-portdan foydalaniladi.
Qattiq iqlimli sharoitlarda normal ishlashni ta’-minlash uchun korxona hovlisida ishlab chiqarish uchun kerakli materiallarning ma’lum muddatli zaxiralari hozirlab qo’yiladi.