Ўқув қўлланма

Иккиламчи шўрланиш. 
Бу табиий географик жараён обикор 
деҳқончилик қилинадиган ҳудудлар бўйлаб тупроқ қоплами тузли ёки 
сульфатли ётқизиқлар устида ётган ҳолатларда юзага келади. Чунки сувни 
экин далаларини суғориш мақсадида керагидан ортиқча ҳолатларда суғориш 
туфайли юзага келувчи нам тупроқ қопламининг таг қисмида жойлашган 
тузли, гипсли қатламгача етиб боради. Натижада ушбу қатламга таъсир этган 
грунт суви туз, гипсни эритиб, маълум миқдорда шўрланади. Ёз фасли ҳаво 
харорати кўтарилиб тупроқ юзаси қуригач, капиляр каналчалар орқали нам 
юқори тупроқ юзаси томон харакатлана боради ва юзага етгач юқори харорат 
остида парчаланиб, кислород ва водородга ажралиб кетади. Сув таркибидаги 
турли туз, гипс минераллари эса тупроқ юзасида тўпланиб қолаверади. 
Натижада йиллар ўтиши билан ушбу жараён муттасил ривожлана бориб, 
тупроқ юзасида тўпланаётган туз заррачаларининг миқдори орта боради. 
Иккиламчи шўрланишни олдини олиш учун даставвал тупроқ юзасига 
туз, гипс қатламлари яқин турган пайкалларда суғориш ишларини 
рентабелли суғориш маданиятига қатъий амал қилган ҳолда ва албатта 
қадимги суғориш ишлари юзасидан тўпланган халқ қадриятларини самарали 
қўллаш орқали эришиш мумкин. Иккиламчи шўрланиш ва шўрланиш юз 
берган далаларда алмашлаб экишни йўлга қўйиш, шўрланиш даражасини 
пасайтирувчи экинларни кўпроқ экиш, махаллий ўғитлар, чиринди, қоқ кесак 
билан далаларни озиқлантириш юксак самара беради. 
Ботқоқланиш. 
Ушбу жараён табиий ҳолда кечгани каби, сунъий 
тарзда ҳам амалга ошади. Суғорма деҳқончиликда сувни керагидан ортиқча 

---

90 
равишда сарф қилиш натижада грунт суви сатҳининг кўтарилиб, юзага қадар етиши 
туфайли вужудга келади. Республикамиз ҳудудида антропоген таъсир туфайли 
ботқоқланган майдонлар шўрланган, иккиламчи шўрланган, чўлланишга учраган 
майдонлардагичалик кўп эмас.