Ўқув қўлланма Масъул мухаррир

Физик нураш деганда, тоғ жинсларининг ҳаво ҳарорати таъсирида (сутка ёки соатлар мобайнида кескин ўзгариши туфайли) бўлакларга ажралиши тушунилади.
Уваланиш ҳаво ҳароратининг кўтарилиши туфайли тоғ жинслари хажмининг кенгайиши, совиши, ва аксинча сиқилиши, майда бўлакчаларга ажралиши туфайли юзага келади. Тоғ жинсларининг қуёш нури таъсирида қизиши, унинг рангига ҳам боғлиқ. Тўқ тусли (қора, жигарранг ва ҳ.к.) тоғ жинслари нурни ўзига кўпроқ қабул қилганлиги учун кўпроқ, оқ ёки унга яқин тусдаги тоғ жинсларининг қуёш нурини кўпроқ қайтариши ва қисман ўзига қабул қилиши туфайли қора тусли тоғ жинсларига нисбатан сустроқ даражада қизийди. Демак, қора рангли тоғ жинслари қуёш нури таъсирида кўпроқ уваланади, оқ рангли тоғ жиснларида эса нураш нисбатан камроқ ривожланади. Ушбу жараён тоғ жинсларининг юза қисмида фаолроқ кечганлиги туфайли нураш даражаси асосан тоғ жинсининг сиртидан ичкари қисмига томон камайиб боради.
Шу боисдан нураш жараёни асосан асосан тоғ жинсининг юза қисмида фаол кечади ва чуқурлик даражаси ошган сари нураш кўрсаткичи камайиб боради.
Тоғ жинси таркибида ҳосил бўлган ёриқлар тектоник кучлар таъсирида ҳам шаклланиши мумкин. Айниқса йирик маштабдаги тектоник ёриқ ўтган йўналиш бўйлаб бир неча юзлаб, хатто минглаб метр кенгликда уваланиш майдони юзага келади. Бу ерда тектоник ёриқлар кўлами капиляр ўлчамлардан энига бир неча см, чуқурлиги ҳам шунга мутаносиб равишда бир неча ўнлаб см, хатто бир неча метрларга етиши мумкин. Механик нураш туфайли ушбу жараён кўрсатилган юза бўйлаб янада ривожланади, балки бир мунча чуқурликда ҳам кечиши мумкин.
Уваланган жинслар бўлаги қанчалар кичик бўлса, физик нураш фаолиятининг шунчалар сусая боришини кузатамиз. Чунки уваланган тоғ жинсининг парчаси қанчаик кичик бўлса, ҳарорат унинг барча қисмида деярлик бир хил тарзда кузатилади, шу боисдан ўша жинснинг чатнаш, натижасида янада кичик бўлакларга ажралиш коэффициенти ҳам шунчалар кичик бўлади.
Химик нураш. Нурашнинг бу тури асосан сув, ҳаво (СО₂ ва О₂) ҳамда микроорганизмлар таъсирида кечади. Маълумки, барча тоғ жиснлари сув таъсирида маълум миқдорда эрийди. Айниқса, сув таркибида эриган корбонат ангдрид миқдори кўпайса, бу жараён янда кучаяди. Эриган карбонат ангдрид эса, атмосфера ёғинлари таркибида кўпроқ учрайди, чунки қор ёмғир суви уни ҳаводан кўпроқ ютиб олади. Натижада атмосфера ёғинларининг тоғда эришидан ҳосил бўладиган карбон кислотаси жинсларини эритувчанлик даражаси кескин ошади. Карбонат ангидритнинг сувда эришидан ҳсил бўладиган карбон кислотаси силикатларни парчалаб, уларинг таркибидаги кремнозёмни хайдаб чиқаради, кислотанинг ўзи эса силикат металларига қўшилади ва улар билан биргаликда турли карбонат кислота тузларини ҳосил қилади, бу тузларнинг кўпчилиги ҳар ҳолда осон эрийди. Қийин эрийдиган монокорбонатлар (калций карбонат) карбон кислота иштирокида осон эрийдиган биокарбонатларга (калций гидрокарбонатга) ҳам айланди. Бундан ташқари, сув сувсиз минералларга қўшилиши ва уларни сувли минералларга айлантириши мумкин. Масалан қизил темиртошнинг лимонатга, ангдритнинг гипсга айланиши ушбу жараёнга мисол бўлади. Шундай қилиб химик нураш натижасида тоғ жинси таркибидаги дастлабки мураккаб минерллар, оддийроқ минералларга парчаланади (Келесник 1966).
Биологик нураш. Тирик организмларнинг тоғ жинсларига таъсири натижасида биологик нураш содир бўлади. Тоғ жинслари таркибидаги майда ёриқлар бўйлаб унган ўсимлик, бута баъзан арча каби тирик танали дарахтлар улғая бориб, ёриқларнинг кенгайишига, натижада тоғ жинсларининг парчаланишига сабабчи бўлса, иккинчидан тоғ жинсларининг таркибига таъсир этадиган эритмалар ажратиб чиқариб, уларни емиради, натижада тоғ жинслари кичик бўлакларга ажралиб, парчаланиб кетади.
Умуман олганда нурашнинг барча турлари (физик, химик, биологик) бир-бири билан узвий алоқада бўлган ҳолда ва бир-бирларини ривожлантирадиган равишда кечади.