Ўқув қўлланма Масъул мухаррир

Антецедент водийларнинг шаклланиши. Ўзан эрозияси кечаётган водийга перпендикуляр тарзда тоғ тизмалари шаклланиши туфайли антецедент водийлар юзага келади. Чунки тектоник харакат туфайли кўтарилаётган тоғ массивини дарё табора емира боради. Тоғ эса кўтарилишда давом этаверади. Кўтарилиш даражасига кўра емириш кучи шиддатлироқ кечиши учун, дарё ўзани йўналишида икки томонлама очиқ антецедент (лотинча antecedo – ёши улуғ демоқ) водий юзага келади. Бу туркумдаги водийга нисбатан кўтарилаётган тоғ тизмаси ёш бўлгани учун шундай аталади. Туркистон ва нурота тизмаси туташган нуқта, яъни Илонўтти водийси бўйлаб худди шундай антецедент водий шаклланган. Демак, бу ерда антецедент водий ҳосил қилувчи Сангзор дарёси ўзининг йўналишида кўтарилган Туркистон тоғ тизмасига нисбатан қадимгироқ экан. Шу боисдан у ўз йўлида кўтарила бошлаган Туркистон тизмаси деб аталувчи баландликни кесиб ўтган.
Ўзан эрозияси туфайли шаршаралар, остоналар, исполин қозонлар шаклланади.
Ёнлама эрозия. Ўзан эрозияси сусая борган сари ёнлама эрозия кучая боради. Натижада дарё водийси кенгая бошлайди. Дарё олиб келаётган ётқизиқларнинг ўрнашиб қолиш даражаси оша боради.
Ёнлама эрозия баъзан қирғоқ эрозияси деб ҳам аталади. Чунки дарё суви кўпроқ қирғоқларни емириб оқади. Натижада дарё оқаётган ўзан илон изини эслатувчи эгри-бугри йўналиш касб этади. Улар меандралар деб аталади. Меандра тушунчаси Кичик осиёда эгри-бугри из солиб оқадиган Катта Мендерес дарёси номидан олинган.
Дарё қирғоғини емириш жараёнида қирғоқ бўйлаб ётиқ соҳиллар ўрнида тик жарликлар вужадга келади. Бу ҳолат кўпроқ дарё лёссли ёки қумоқ ётқизиқлардан иборат тўлқинсимон юза ҳосил қилувчи текисликларни кесиб ўтиш жараёнида шаклланиши хусусиятлидир. Ушбу жараён айрим ҳолатларда махаллий халқ терминларига айланган ва ўша жойда кенг тарқалганлигидан далолат беради. Масалан дегиш ёки дейгиш шундай хил табиий географик терминлари сирасидандир. У аслида дагиш Хоразм лахжасида даг-таг, иш-иш ювиш, дарёнинг иши мазмунини беради ва ушбу жараённинг моҳиятини тўлиқ очиб бера олади. Чунки оқим (амударёнинг суви) дастлаб қирғоқнинг сув юзасидан қуйи қисмини емира бошлайди, натижада ғовакдор бўлганлиги учун унинг устки қисми ўпирилиб тушади ва шиддатли оқим таъсирида оқиб ювилиб кетади.