Ўқув қўлланма Масъул мухаррир

Инфльтрация – гидрологик оқимнинг тупроқ, қум, шағал ва ҳ.к. тўртламчи давр ётқизиқлари орқали ер остига шимилиши.
Инфлюация – гидрологик оқимнинг карст ўбқонлари, қудуқлари, шахталари орқали пастки қатламларга тўғридан-тўғри қуйилиши.

Ғойиб бўлувчи дарёлар. Ер остига, яъни қуйи қатламларга тўғридан-тўғри қуйилиб, кўздан ғойиб бўлувчи дарёлар кучли карстланган худудлар учун энг хусусиятли кўринишлардан биридир. Чунки гидрологик оқим ўзан тубида шаклланган карст ўбқонлари ёки карст қудуқлари орқали тўғридан-тўғри гидрогеологик оқимга айланиб инфлюация жараёнини юзага келтиради. Натижада ўзан бўйлаб харакатланаётган оқим тўсатдан ғойиб бўлади ва ғойиб бўлувчи дарёларга айланади. Шуниси хусусиятлики ғойиб бўлувчи дарёлар меъёрий кўрсаткичларига кўра мавсумий ҳамда муттасил оқувчи туркумларга мансуб бўлиши мумкин.

Мавсумий хусусиятга эга бўлган ғойиб бўлувчи дарёлар ёмғир, эриган қор суви билан тўйинганлиги туфайли баҳор ва куз фаслигагина хос даврларда кузатилиши муикин. Қиш фаслида бундай дарёлар нисбий баландликнинг юқорилиги, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли фаолият кўрсатмаган ҳолда, ёзнинг иссиқ кунларида ҳам ёғин-сочинни ташкил этувчи куэстлар йўналишига параллел ривожланган сой тубидаги Зинданак карст қудуғи (чуқурлиги 320 м) баҳор ва куз фаслларидагина инфлюация ўчоғига айланган ҳолда, шу даврда оқимга эга бўлган сойнинг мавсумий ғойиб бўлувчи дарёга айланишига сабабчи бўлади. Бундай дарёлар корбонатли, сульфатли карст массивларида кўп учрайди ва улар инфлюация нуқтасида карстнинг мавсумий ривожланишига сабабчи бўлади.

Ғойиб бўлувчи дарёларнинг меъёрий кўрсаткичи турғун ҳолда кузатиладиган турлари аксарият ҳолларда ер ости сувларидан тўйинади. Ёки бундай турдаги дарёлар гоҳ ер юзасига чиқиб, гоҳо яна ғойиб бўлиб оқишда давом этади. Сувсизтоғнинг Понжобсой дараси бошланишида ана шундай ғойиб бўлувчи дарё мавжуд бўлиб, бу ерда 5 л/с атрофида суви бўлган жилға гипс қатламлари бўйлаб инфлюацияга учрайди ва карстнинг муттасил ривожланишига сабабчи бўлади.

Ушбу жараёнларнинг юзага келишида денудация муҳим рол ўйнайди.

Денудация – лотинча denudatio-очилиб қолиш демакдир. Бу ҳолат карст жараёнининг асосий маханизмини ташкил этади.

Бу жараён туфайли тоғ жинсларининг ювилиши ва рельефининг пастқам жойларда тўпланиши юз беради. Эрозия (оқар сувлар), абризия (денгиз ва кўл сувлари) карст ва суффозия (гидрологик ва гидрогеологик оқим), экзарация (музликлар таъсирида) тоғжинслари бўлакчаларининг бошқа жойларга кўчириб олиб борилишидир. Денудация натижасида тоғ жинслари емирилиб, пенепленлашади.