Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

Tugallanmagan ishlab chiqarishni normalashtirish.
Tugallanmagan 
ishlab chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativini aniqlash korxona 
faoliyatidagi eng murakkab va ko`p mehnat talab qiluvchi jarayon hisoblanadi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarishning turli bosqichlarida – 
xom ashyoni texnik nazorat bo`limi (TNB) tomonidan qabul qilishdan to tayyor 
mahsulot omboriga topshirgunga qadar ishlov berilayotgan mahsulotlarni 
ko`rsatshi mumkin. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativi 
miqdori quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 
1. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi. 

---

85 
2. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanuvchi joriy xarajatlar, ya`ni 
tannarx. 
3. Xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish vaqtidan to tayyor 
mahsulot chiqishigacha bo`lgan ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi. Ishlab 
chiqarish siklining davomiyligini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi: 
tan
trans
kontr
texn
ts
ich
t
t
t
t
T
+
+
+
=
.
bu yerda: 
t
texn
– mahsulot ishlab chiqarishdagi barcha operatsiyalarga sarflanuv-
chi vaqti; 
t
kontr
– mahsulotni yig`ish, qabul qilish va TNBga topshirish vaqti. 
t
trans
– transportda tashish vaqti; 
t
tan
– operatsiyalar oralig`idagi vaqt (tanaffuslar); 
Tugallanmagan ishlab chiqarishga jalb qilingan aylanma mablag`larning 
o`sishi xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish bilan boshlanadi 
hamda ishlab chiqarish tsikli yakunida (tayyor mahsulot omborga topshirilganda) 
eng yuqori nuqtasiga chiqadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish normativini 
hisoblashda ishlab chiqarish tsikli kunlarda belgilanadi hamda bunda quyidagi 
formuladan foydalaniladi: 
N
t.ich
 = M
k
 

 T
ich.ts 

 K
x.o`. 
bu yerda: 
M
k
 
– o`rtacha bir kunlik xarajatlar, so`mlarda; 
T
ich.ts
– ishlab chiqarish sikli davomiyligi, kunlarda; 
K
x.o`
– xarajatlarning o`sish koeffitsienti. 
Xarajatlarning o`sish koeffitsienti asosiy materiallar (
M
a
) to`liq qiymatda 
olinuvchi kattalik sifatida hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari (
M
ich
) butun 
ishlab chiqarish sikli mobaynida bir xil suratda o`sib boradi hamda 50% qiymatda 
hisobga olinadi: 
K
nz
 = (M
a
 + 0,5M
ich
) : S 
bu yerda: 
S
– mahsulot birligining rejadagi tannarxi. 
Agar keyingi xarajatlar (
M
ich
) bir xil surat bilan o`zgarmasa, u holda o`sish 
koeffitsienti quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
K
x.o`
 = (M
a 
+ k·S
yaf 
+ k·S
but 
+ 0,5M
ich
) : S 

---

86 
bu yerda: 
k, k
– yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlarni mos ravishda 
pasaytiruvchi koeffitsientlari; 
S
yaf
– yarim tayyor mahsulotlar qiymati; 
S
but
– butlovchi qismlar qiymati. 
Pasaytiruvchi koeffitsientlar yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi 
qismlarga ishlov berilgan kunlarning ishlab chiqarish sikli davomiyligiga nisbatini 
ifodalaydi. Masalan, agar ishlab chiqarish tsikli 20 kun bo`lib, butlovchi qismlar 8 
kun davomida ishlab chiqarishda bo`lgan bo`lsa, pasaytiruvchi koeffitsient 0,4 
(8:20) ga teng bo`ladi.