320
alohida moddalar bo`yicha pulda ifodalanish mahsulot tannarxini kal`ku-
lyatsiyalash deb ataladi.
Kal`kulyatsiya orqali ishlab chiqarish uchun belgilangan mablag`lar qanday
maqsad va yo`nalishlarda sarflanganligi aniqlanadi, ya`ni harajatlar sarflangan
quyidagi hamda mahsulot maqsadga bo`ladi yo`nalishdagi bo`yicha
gruppalarga
ajratiladi.
Ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko`rsatish
va ishlab chiqarish
boshqarish bilan bog`liq bo`lgan harajatlar bilvosita harajatlar hisoblanadi. Bu
turdagi xarajatlar mahsulot tannariga bevosita kiritmaydi, balki sexlar va korxona
bo`yicha planlashtiriladi va hisoblanadi.
1-modda. Asosiy materiallar xarajati materialning hamma turi kiradi. Mate-
riallar bo`yicha harajatlar uchun sarf normalari ulgurji baholari ko`paytmasiga teng.
2-modda. «Asosiy va ko`shimcha ish haqi». Mahsulot ishlab chiqarishda
bevosita qatnashayotgan ishchilarning asosiy va ko`shimcha ish haqlari. Asosiy ish
haqiga korxonaning hamma asosiy sexlarida mahsulot ishlab chiqarishda bevosita
qatnashayotgan. ishchilarning ish haqi kiradi.
3-modda. «Sotsial straxovaniyaga ajratar». Belgilangan
davlat miqadorida
sotsial straxovanie fondiga ishlab chiqishda band bo`lgan ishchilarning asosiy va
qo`shimcha ish haqidan ajratma aniqlanadi.
4-modda. Ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish harajatlari.
5-modda. Mehnat birjasiga ajratma.
6-modda. Med strax uchun ajratma,
7-modda. TSex harajatlari.
8-modda. Umumkorxona harajatlari.
Mahsulotning korxona tannarxi yuqorida keltirilgan 8 ta moddalar
yig`indisidan iborat.
9-modda. «Ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlar»
mahsulotning
korxona tannarxiga nisbatan protsent hisobida taqsimlanadi.
Mahsulotning to`la tannarxi mahsulotning korxona tannarxi va ishlab
chiqarishdan tashqaridagi harajatlar yig`indisiga tengdir.
321
Foyda. Ulgurji narx. MDS. Sotish narxi.
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi korxonaning planlashtirilgan yilda mah-
sulot ishlab chiqarish bo`yicha davlat planini bajarishni ta`minlash uchun hamma
moddiy energetik va mehnat xarajatlarni pulda ifodalangan yig`ma hujjatdir.
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi mahsulot
tannarxining umumiy
kal`kulyatsnyasi, moddiy-texnika ta`minoti plani, mehnat va kadrlar rejasi,
kompleks harajatlari smetasi va boshqa rejali hisoblar asosida ishlab chiqiladi,
Ishlab chiqarish harajatlar smetasida ishlab chiqarish harajatlari quyidagi
elementlar bo`yicha gruppalarga ajratiladi.
1.
Asosiy materiallar.
2.
Yordamchi materiallar.
3.
Yoqilg`i energiya.
4.
Ish haqi (asosiy va ko`shimcha)
5.
Sotsial straxga ajratma.
6.
Asosiy fondlar amortizatsiyasi.
7.
Bankga pul harajatlari.
Foyda va rentabellikni rejalashtirish. Korxona
ishini xarakterlovchi muhim
sifat ko`rsatkichlardan biri foyda va rentabellikdir.
Foyda – korxonaning hamma ishlab chiqarish xo`jalik faoliyati natijalarini
umumlashtiruvchi ko`rsatkichdir.
Tovar mahsulotni sotishdan olingan foyda (
F
) realizatsiya qilinadigan tovar
mahsulot korxona ulgurji baholarida boshlangan qiymatidan (
TM
ulg
) ish mahsulot
to`la tannarxini (
T
nt
) ayirish yo`li bilan aniqlanadi
F = TM
ulg
– T
nt
.
Sanoat
korxonalarining
muhim
moliyaviy
ko`rsatkichlaridan
biri
rentabellikdir.
Ishlab chiqarishning rentabelligi korxona ishi samaradorligini tushuntiruvchi
ko`rsatkichlardan biridir.
Korxona rentabellikni aniqlashda mahsulot rentabelligi va ishlab chiqarish
rentabelligi qo`llaniladi.
322
Mahsulot rentabelligi (
R
) mahsulot realizatsiya qilishda olingan foyda
summasining (
F
) uning tannarxiga (
T
nt
) nisbatan sifatida aniqlanadi.
100
=
nt
T
F
R
Korxonalarda umumiy rentabellik va hisoblangan rentabellik ko`rsatkichlari
aniqlanadi.
Korxona umumiy rentabelligi (
R
um
) balansdagi foyda (
F
b
) summasini asosiy
ishlab chiqarish fondlari (
F
as
) normadagi oborot fondlarning (
F
ob.nor
) qiymatiga
bo`lish yo`li bilan aniqlanadi:
100
.
+
=
nor
ob
as
b
um
F
F
F
R
Hisoblangan rentabellik qo`rsatkichi (
R
his
)
kuyidagi formula bilan
aniqlanadi.
100
+
=
ob
as
his
his
F
F
F
R
F
his
– hisobdagi foyda.
Rentabellik darajasi ko`rsatkichi yuqori bo`lish korxona ixtiyoridagi asosiy
va oborot fondlardan oqilona foydalanilayotganligini va korxona ma`lum miqdorda
daromad olayotganligini ko`rsatadi. Olingan foyda summasining hajmi bog`liq
ko`p bo`lsa, rentabellik darajasi ham shunga yuqori bo`ladi. Rentabellik darajasini
ko`tarish uchun har bir korxona sotilgan mahsulot hajmini oshirishga mahsulot
tannarxini
kamaytirishga, ishlab chiqarishda yuqori sifat ko`rsatkichlarga
erishishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
