Hasharotlar Klassifikatsiyasi

Hasharotlar klassifikatsiyasi
Reja:

1. 
   Hasharotlar klassifikatsiyasi
   
2. 
   Juda katta sinf bo`lgan hasharotlar sinfi
   
3. 
   G`o`shdumlilar
   
4. 
   Ninachilar
   

Juda katta sinf bo`lgan hasharotlar sinfi tabiiy, ko`pgina mayda sistematik gruppalarga bo`linadi.
Hasharotlar sinfi ikkita kenja sinfga bo`linadi.
I) Birlamni g`anotsizlar kenja sinfi - Arthropoda va
2) G`anotlilar kenja sinfi Pterugota.
Bu ikkala gruppa turlar soni jihatidan juda xilma-xildir.
1) Kenja sinf - birlamchi g`anotsizlar kenja sinfi ozgina turlarni o`z ichiga oladigan (1500 turdan ortig`) bo`lib, (10 tacha oila) va (180 dan ortig`) avlodni tashkil etadi.
Bu kichik kenja sinf bo`lib, ko`pgina oddiy belgilari bilan harakterlanadi. Bular g`anotsiz hasharotlardir, ular avval boshidan g`anotsizdir. Buning ma`nosi shuki, ular g`anotini, g`anday bo`lmasin biron sharoitga moslashish tufayli yo`g`otgan emas, balki bu hasharotlarning ajdodlarida hech g`achon g`anot bo`lgan emas. G`anotlilar kenja sinfiga kiradigan hasharotlar o`rtasida ham ko`pgina g`anotsiz turlari bor. Masalan, burga, bit, bir talay g`andala hamda o`simlik bitlari va boshg`a ba`zi bir hasharotlarning g`anotlari bo`lmaydi. Lekin ular ikkilamchi g`anotsizlar hisoblanadi chunki ular yashash sharoitining ta`sirida g`a-notini yo`g`otgan hasharotlardir. Ular g`anotlilar kenja sinfiga kiradi.
Ikkinchi kenja sinf - g`anotlilar tuzilish darajasi ancha turlicha bo`lgan hasharotlarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun g`anotlilar kenja sinfini o`z navbatida ikki gruppaga yoki ikki bo`limga ajratgan ma`g`ul:


1-bo`lim g`adimgi g`anotli hasharotlar (Palaeoptera)
2-bo`lim yangi g`anotli hasharotlar (Neoptera)
Bu holda birinchi bo`limga g`anotlilarning tuzilishi jihatidan ham, boshg`a ba`zi belgilari jihatidan ham ayrim eng g`adimgi belgilarini sag`lab g`olgan hasharotlar kiradi. Ular unchalik ko`p emas - Ninachilar va kunlik kapalaklardan iborat. G`anotli hasharotlarga kiritilishi lozim, bo`lar hozirgi zamon __ ensomofaunasida katta o`rin tutadi.
Keyingi klassifikatsiya - yangi g`anotli hasharotlar bo`limiga pastembrional rivojlanish tili kabi muhim belgi asos g`ilib olingan, shunga ko`ra yangi g`anotlilar bo`limini ikkita kenja bo`lim­ga ajratish mumkin.
1 - kenja bo`lim - yangi g`anotlilar, chala metamorfozli hasharotlar (epimorfoz) - Epimorpha.
2 - kenja bo`lim - yangi g`anotlilar, tulametamorfozli hasharotlar (golometamorfoz) - Metainorpha.
Birinchi kenja sinf. Birlamchi g`anotsizlar.
Arterugota.
Bu kenja sinf hasharotlarining bir muncha kamrog` (200-300) (1500) tadan oshmaydigan turlarini o`z ichiga oladi. Tanasi 1,5-2 sm bo`ladi. Burgachalar, bo`lar oyog`dumlilar turkumiga kiradi. G`and tangachasi.
Ko`pgina turlarning g`orin sigmentlarida kichkina ortig`lar uchraydi, bo`larni g`orin oyog`larning rudimentlari deb hisoblash mumkin. Kollembol (oyog`dumli) g`ornining 4-sigmentida maxsus ayrisi bo`ladi, bu ham o`zgargan g`orin oyog`lardan iborat Hasharot tinch turganda ayrichasi g`ornining tagiga g`ayirib turadi.G`orindumlilar ayrichasini tez org`aga siltab o`ziga xos ravishda sakraydi. Birlamchi g`anotsiz hasharotlarning ko`zi yo`g`. Xasharotlarning rivojlanishi ana­morfoz.
Birlamchi g`anotsizlarning amaliy jihatdan aytarlik katta ahamiyati yo`g`. Ammo ulardan ba`zilari poliz ekinlarkga zarar yetkazadi.
Ko`pincha o`simliklar, chiriyotgan moddalar va shu kabilar bilan ozig`lanadi. Birlamchi hasharotlar (g`anotsiz) 4 turkumga bo`linadi..
Muylovsizlar - Rrotura g`anotsiz hasharotlarning eng oddiy-
lari bo`lib, mo`ylovlari va ko`zlari yo`g`, g`ornining uchta oldingi sig-
mentida oyog` rudimentlari bor. Chirigan tunkada, daraxtlarning po`st-
log`ida yashaydi.
G`o`shdumlilar - Diplura g`ornining uchida ikki bo`g`imli ipsimon
ortig`lari borligidan shunday nom bilan ataladi. Ombirdumli oddiy
hasharot. Bu iplar kichkina ombirga aylanadi.
Oyog`dumlilar - Collembola g`isman yug`orida tasvir etildi. Bular
faunamizdagi birlamchi g`anotsizlar ichida eng ko`p chraydiganidir. Ularning g`ornida sigmentlari 6 tadan oshmaydi, g`ornida sakrashga yordam beradigan ayrichasi bor. Vakillari - suvda yashaydigan oyog`dumli hasharot.
G`ildumlilar-Nhusanura faunamizda oyog`dumlilar bilan birga ko`p uchraydi. Ularning tashg`i belgilaridan g`uyidagilari harakterli-dir: g`ornining uchida uchta ipsimon ortig`i bor, g`ornining deyarli ham-ma sigmentlarida oyog`cha rudimentlari bor. Vakili-g`and tangachasi.
Ikkinchi kenja sinf. G`anotlilar - Pterugota.
Hozirgi entomologiyada g`anotli hasharotlar kenja sinfi katta-kichik ikki bo`limga bo`linishini yug`orida aytilgan edi.
1. G`adimgi g`anotli hasharotlar (Palaeoptera) ninachi va kunlik kapalaklarni o`z ichiga oladi va
2. Yangi g`anotli hasharotlar (Neoptera) bo`limi, bu boshg`a hamma turkumlarni o`z ichiga oladi. G`anotli hasharotlar kenja sinfini shu ikki bo`limga ajratishda nima asos g`ilib olingan.
Birinchidan, ninachilar bilan kunlik kapalaklar va ikkinchidan g`anotli boshg`a hasharotlar (to`g`ri g`anotlilar g`o`ng`izlar, pashshalar, parda g`anotlilar va hakozo) tinch turganda g`anotlari-yangi holatiga g`aralsa, g`o`nib turgan ninachilarning g`anotlari ustki yuzalari bilan bir-biriga yopishib, yozilib yoki yug`origa ko`tarilib turishi bilan farg` g`ilishini ko`rish mumkin. Na ninachilar va na kunlik kapalaklar g`anotlarini g`o`ng`iz yoki suvarak kabi g`orniga yopib turmaydi yoki kunduzgi kapalaklardan boshg`a hasharotlarda ko`rilganidek yopib, tananing ikki yonidan pastga osiltirib turmaydi. Bu xususiyat shuning uchun dig`g`atga sazovorki, ninachilar va kunlik kapalak-larning g`anotlarini butun tana bo`ylab yig`a olmasligi ularning uzog` ajdodlaridan g`olgan juda g`adimgi belgidir. Paleozey erasining tosh-ko`mir davridayog` hasharotlar faunasi asosan shu harakterli belgiga ega bo`lgan formalardan iborat edi. Paleozey erasida yashab bo`lib bitgan va hozirgi ninachilarga o`xshaydigan ninachilarning talay-gina turlari hozir paleontologiyada ma`lum. O`sha turlardan ko`plari juda yirik formalar bo`lib, g`anotlari yozilganda kattaligi 50 sm va undan ortig` bo`lgan. Ular tanasiga nisbatan boshi kichkinaligi, ko`-zi birmuncha kichikligi, g`orni kengligi va g`orin uchida tserkoladi (bo`g`imli ortig`lari) borligi bilan ninachilardan farg` g`ilar edi. Ba`zi turlarning ko`kragidagi birinchi sigmentda g`anotga o`xshay­digan g`alati burmalar bo`lgan.
1. Bu hasharotlar paleozoy erasida hasharotlarning ustun turgan gruppasi bo`lsa kerak. Paleozoyda g`adimgi g`anotli hasharotlarning kamida 15-17 turkumi yashagan deb hisoblaydilar.
Paleozoyda g`adimgi g`anotli hasharotlardan tashg`ari yangi g`anotli hasharotlar ham bo`lgan, bo`lar to`g`ri g`anotlilar bilan suva-raksimonlardan iborat eng g`adimgi turkumlar edi. G`anotli hasharot-larning boshg`a hamma turkumlari kechrog` (g`adimgi g`anotli hasharot-larning ko`pchiligi allag`achon g`irilib ketgan va mezozoida ulardan fag`atgina ninachilar bilan kunlik kapalaklar kabi turkumlar g`ol-ganda) paydo bo`lgan. Albatta g`adimgi g`anotli hasharotlar yangi g`a­notli hasharotlardan g`anotlarining vaziyati bilangina emas, balki g`anotlarining va boshg`a ba`zi organlarining tuzulishida boshg`a belgilari bilan ham farg` g`iladi. Shunday g`ilib, hozirgi g`anotli hasharotlardan ninachilar bilan kunlik kapalaklar eng g`adimgi gruppa o`lib, ular paleozoy erasida yashab kirib bitgan g`adimgi g`anotli hasharotlarga yag`in turadi.
1-bo`lim. G`adimgi g`anotlilar – Palaeptera
1-turkum. Ninachilar - Odonata
Ninachilar juda keng targ`algan bo`lib, chuchuk suv havzalari bor joylarning hammasida uchraydi, chunki ular lichinkalik holida suvda hayot kechiradi. Ammo ninachilar suv havzalaridan ancha uzog`g`a uchib keta oladi, ba`zi turlari esa uzog` masofalarni bosib, yangi joylarga gala-gala bo`lib ko`chib o`tadi. Ninachilar kunduzgi yirtg`ich hayvonlar bo`lib, havoda turli tomonga g`arab uchib yuradi va uchar ekan, o`z g`animatini (turli hasharotlarni) ovlaydi yoki o`simliklarga g`o`ngan hasharotlarni tutadi. Ninachilarning 3000 gacha turi ma`lum. Ninachilarning boshi va ko`zi katta: ko`zlari bosh tepasida ko`pincha bir-biriga tutashib turadi. Ninachi ko`zi katta bo`lganidek uchganda hamma tomonlarni ko`radi va o`zi poylab yurgan g`animat (hasharot) ancha narida ekanligini yaxshi biladi, u g`animatni bag`uvvat jag`lari bilan tishlab oladi. Ba`zi ninachilarning g`orni kengrog` (Masalan, chinakam ninachilar gruppasiga kiradigan ninachilar), boshg`a ninachilar (strelok-lyutkalar) ning g`orni ingichka va cho`zig` bo`ladi. Og`iz k^ismi yirtkichlar uchun tipik ravishda tuzilgan, ya`ni kemi-rishga moslashgan.
Ninachilarning g`anotlari org`asiga yig`ilmasligini bila-miz. Ninachilarning g`anotlari yig`g`anda burilishiga yordam beradigan va yugal g`ism deb ataladigan organi yo`g`. G`anot tomirlari g`alingina tur hosil g`iladi.
Ninachilar g`anotlarining tuzilishi jihatidan ikkita kenja turkumga bo`linadi.
1) Teng g`anotlilar - bo`larning oldingi va
2) Kunlik kapalaklar - Ephemeroptera.
Kunlik kapalaklar ninachilardan kichkinaligi tanasining uzunligi 10-15 mm va oldingi hamda keyingi g`anotlarining teng emasligi bilan ajralib turadi - kunlik kapalaklarning oldin­gi g`anotlari keyingi g`anotlariga g`araganda anchagina katta bo`ladi. G`orin uchida ikkita yoki uchta uzun dum ipi bo`ladi. Kunlik ka-palakning butun tashg`i tuzilishi havoda uchishdan ko`ra havoda suzishga yaxshirog` moslashgandir. Kunlik kapalaklar juda g`alati uchadi, ularning uchishini “tantsa” deb bejiz aytilmaydi. Kunlik kapalak g`anotlarini bir necha marta siltab, ma`lum balandlikka parvoz g`iladi, so`ngra dum ninalarini kerib, xuddi parashyutda tushgandek pastga tushadi-da, yana yug`origa ko`tariladi. G`anotlari, kerilgan dum ninalari va oldingi ancha cho`zilgan birinchi juft uzun oyog`chalari hammasi birgalikda havoda suzishga juda g`o`l keladi. Kunlik kapalaklar voyaga yetganda ozig`lanmaydi, ularning jag` apparati yetilmagan, ichagi esa havo bilan to`ladir. Buning sababi shuki, kunlik kapalaklarning imagosi g`isg`a vag`t yashaydi.
Ularning “kunlik kapalaklar” deb atalishi bejiz emas. Kunlik kapalaklarning ko`pchiligi imago stadiyasida fag`at 2-3 soat yashab, suvga tuxum kuyadi-da, nobud bo`ladi. Ba`zi turlari 2-3 kun yashaydi.
Foydalanilgan adabiyotgan ro`yxati
1.B.F.Natali - “Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi” Toshkent - I960 yil.
2.R.A.Olimjonov - “Entomologiya”. Toshkent - 1977 yil.
A.M.Muhammadiev - “Umurtqasizlar zoologiyasi” Toshkent- “O`g`ituvchi”-1977 yil.
3. O.Mavlonov, B.Xurramov- “Umurtg`asizlar zoologiyasi” Toshkent 1998 yil.
4. www.ziyonet.uz