Усманов Собир doc
II BOB. FARG’ONA VODIYSI O’ZBEKLARINING AN’ANAVIY
Download 350,78 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbek milliy bolalar oyinlari genezesi va evolyusiyasi
|
BOLALAR O’YINLARI KLASSIFIKATSIYASI VA TAVSIFI 2.1. Bolalar o’yinlarini klassifikatsiyasi va mavsumiy o’yin turlari
Taniqli olim M. Quronov o’zining “Milliy tarbiya” monografiyasida “o’ynamoq” so’zini shunday tavsiflaydi: “O’ynamoq bola bilan unda ijobiy sifatlarni rivojlantirish, salbiy sifatlarni yo’qotish maqsadiga yo’naltirilgan ma’lum qoida va usullar bilan ijro etiladigan o’yinlarni birga o’ynash” 77 .
qog’ozboz (byurokrat) – bolalik chog’ida ko’p o’ynay olmagan bo’ladi”. Agar maktabgacha yoshdagi bola to’yib o’ynamasa, demak biz unga ko’p narsa bera olmaymiz, uning kelgusi hayotida ko’p narsa yetishmaydigan bo’ladi. A. R. Luriya va F. Ya. Yudovich olib borgan bir qiziqarli psixologik tadqiqotda rivojlanishi ancha ortda qolgan ikki nafar egizakning tarixi kuzatilgan 78 . Egizaklar boshqa bolalardan ajratilgan holda o’sganliklari natijasida ularda faqat o’zlariga xos, o’zlarigagina tushunarli bo’lgan imo-ishora va tovushlar birikmasiga asoslangan til paydo bo’lgan. Ularning nutqi to’liq narsalar harakatiga bog’liq bo’lgan: kattalar nutqini yaxshi tushunishsa ham ular faqat ko’rgan narsasi va nima qilayotganligi haqida gapira olar edi. Bu bolalar umuman o’ynashni bilishmas edi. Ular narsaning o’yin paytidagi yangi ma’nosini tushuna olmas va bu narsa bilan yolg’ondakam biror narsa qilolmas edilar. Bolalarga o’yinchoq pichoqning supurgi ekanligini aytishib, u bilan qanday bilan supursa bo’lishini ko’rsatishadi. Odatda, 3–5 yoshdagi bolalar bunday talablarni jon-jon deb qabul qilishadi. Ammo bu egizaklar, qo’llariga pichoqni olib qalam tarashlay boshlaydi yoki biror narsani kesa boshlaydi. O’yin paytida katta kishi qoshiqni bolta deb tushuntirib, u bilan yolg’ondakam daraxt kesishni taklif etsa, bolalar hayron qolishardi: ular qoshiqni qanday qilib bolta bo’lishi mumkinli-
77 Қуронов М. Миллий тарбия. – Т.: Маънавият, 2007. – Б. 117. 55 Мактабгача ёшдаги болаларни ўйинлари ва ўйинчоқлари. // Мактабгача таълим. 2001. №6. – Б. 6. 32
gini hech tushunmas edi. “Zerikarli oddiy o’yinlar – bolalarning aqlinigina emas, balki, tarbiyasini ham ko’rsatadi” 79 deya qayd etgan edi Margaret Mid. O’yinning bola hayotidagi ahamiyati nihoyatda kattadir, katta yoshdagi kishining hayotida faoliyat, ish, xizmat qanday ahamiyatga ega bo’lsa, bola hayoti- da o’yin ham shunday ahamiyatga ega. Bola o’yinda qanday bo’lsa, katta bo’lganida ishda ham shunday bo’ladi. Shuning uchun, kelajakda faoliyat egasi bo’lib yetishadigan bolalar eng avvalo o’yinda tarbiyalanadi. Binobarin, har bir bolaning ulg’ayganda qanday faoliyat egasi va qanday xodim bo’lib, yetishuvining butun tarixini, o’yinning murakkablashib borishida va uning asta-sekin ishga aylanib borishida ko’rmoq mumkin 80 .
bo’lgan munosabati kattalarning ularga qanchalik tarbiya bera olishiga va jamiyatda tarbiya topishiga bog’liq. Bolalarni har tomonlama kamol toptirish uchun o’yinchoqlarni ularning faoliyatiga, ruhiy va jismoniy rivojlanishiga, qobiliyati, ko’nikmalarining shakllanishiga mos keladigan qilib tanlash lozim 81 .
dasturida, “O’yinchoqlarimiz milliy talablarga javob beradimi?” mazmunida so’rovnoma o’tkazildi. So’rovnoma qatnashchilarining o’ttiz foizi “O’yinchoqlari- miz milliy talablarga javob beradi”, deya hisoblashdi. Qolgan yetmish foiz qatnashchilar “O’yinchoqlarimiz milliy talablarga javob bermaydi” degan fikrni bildiradilar. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarishimiz mumkinki, bola hayotining quvonch manbai hisoblangan - o’yinchoqlarda ham milliylik aks etmog’i lozim. Mashhur pedagog A. Makarenko “O’yinchoq o’yinning “material asosi”, o’yinchoq o’yinni yaratishda ishtirok etadi, bolaning o’ziga xos sherigi sifatida namoyon bo’ladi, uning shaxsiga ta’sir ko’rsatadi” -deb ta’kidlaydi 82 .
ajratiladi: syujetli-obrazli; texnika o’yinchoqlari; qurish-yasash, qurilish
79 Мид М. Культура и мир детства. – М.: Наука, 1988. –С. 211. 80 Макаренко А. С. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т. – М.: Педагогика, 1978. – С. 33. 81 Саломатлик: оммабоп медицина энциклопедияси. – Т., 1985. – Б. 494. 82 Ҳасанбоева О. Оила педагогикаси. – Т.: Алоқачи, 2007. – Б. 190. 33
materiallari o’yinchoqlari; didaktik o’yinchoq va o’yinlar; sport va harakatli o’yinlar uchun mo’ljallangan o’yinchoqlar; yig’ma-bo’linma o’yinchoqlar; teatr va dekorativ o’yinchoqlar; o’yinchoq-ermaklar; ohang chiqaruvchi musiqaviy o’yin- choqlar; qo’lbola o’yinchoqlar va o’yin materiallari, turli-tuman o’yin jihozlari 83 .
Xayolparastlikka berilish qobiliyati esa rolli o’yinlar asosidir. Ushbu vaziyatni ijobiy o’zgartirish maqsadida ikki egizakni o’z tengdoshlaridan ajralib qolmasligi va ular bilan turli xil muloqotda bo’lishi uchun maktabgacha ta’lim muassasasining har xil guruhiga joylashtirishdir. 3 oydan so’ng vaziyat ijobiy tarafga o’zgardi. Bolalar o’yini nutq bilan birga o’ynaladigan bo’ldi. Kichkintoylar o’z harakatlarini rejalashtiradigan, yangicha o’yin holatlarini yaratadigan bo’lishdi 84 . “O’g’ilmi - qiz?”- milliy bolalar ermak o’yinidir. Cho’milganda quloqning ichiga kirib qolgan suvni silqitib quritish uchun danakdek toshni ro’molchaga o’rab, quloqqa tiqiladi va boshni o’sha tomonga qiyshaytirib, bir necha qadam hakkalab borilgach, turgan joyda bir oyoqlab gir aylanib, yonidagilardan “o’g’ilmi-qiz?” deb so’raladi. Javob bo’lgach, tosh olib qaraladi. Suv shimgan ro’molchaning nami, albatta, toshga ham tepchiydi. Bu hol bir necha bor – tosh namsiz chiqquncha takrorlanadi. Har gal tosh yangilanadi va ro’molchaning quruq joyiga o’raladi. O’yin shartiga ko’ra, tosh quruq chiqsa «o’g’il», agar namli chiqsa, “qiz” bo’lishi kerak. Odatda, hamma “o’g’il” degan javob ilinjida bo’ladi, ammo hazilkash bolalar bir-birining jig’iga tegish uchun atayin “qiz” deyishaveradi 85 . “O’g’ilmi – qiz?” nomli bolalar ermak o’yini Yangiqo’rg’on, Chortoq, Chust tumani tog’ oldi qishloqlarida, hozirda ham o’g’il va qiz bolalar ishtirokida sevib o’ynaladi. Ammo, bu o’yin sharti boshqacharoq, o’yin, asosan bahor oylarida, bog’lardagi lolaqizg’aldoqlar gul tugunlari yordamida o’ynaladi. Ikki o’yinchi biror shart asosida o’zaro kelishib oladi. Bunda, ikki o’yinchi ana shu gul tugunini yorib ko’rishganda, kelishuvdagidek kimgadir qizil (qiz), kimgadir oq (o’g’il)
83 Ҳасанбоева О. Оила педагогикаси.... – Б. 192. 84 Мактабгача ёшдаги болаларнинг ўйинлари ва ўйинчоқлари // Мактабгача таълим. – 2001. – №6 – Б. 6. 85 Bu haqda qarang: Қамчибек Кенжа. Ўғилми-қиз? ўйини // Мактабгача таълим. – 2000. – №4. – Б. 14. 34
tugun chiqadi. Ko’pincha, bu o’yin kattaroq o’yinlarni boshlashdan avval o’ynaladi. O’yinlar qadim zamonlardan beri pedagog, ruhshunos, faylasuf, etnograf, san’atshunos olimlar diqqatini o’ziga tortib kelgan bo’lib, jamiyat hayotini ifodalaydi va mehnatdan keyin turadi. Uni mazmunini amalda namoyon etadi. Ajdodlarimiz o’z o’yinlarida ovchilik, urush, dehqonchilik ishlarini aks ettirganlar. Ba’zi hollarda esa o’yin mehnat qilish istagi orqali yuzaga keladi. Ayrim hollarda esa o’z o’yinida oldin kattalar mahnatiga taqlid qiladi, keyinchalik ularning mehnatida qatnashadi. Psixologlar o’yinni bog’cha yoshi davridagi yetakchi faoliyat deb hisoblaydilar. O’yin tufayli bolaning yuqori rivojlanish bosqichiga o’tishini ta’minlovchi sifatlar shakllanishini, ruhiyatda sezilarli o’zgarishlar sodir bo’lishini e’tirof etadilar 86 .
bolalar orasida tabiiy yetakchilar paydo bo’ladi. Bu-yoshlikning o’ziga xos qonuniyati bo’lib, ular boshqa bolalardan o’z kuchi va qobiliyati bilan ajralib turadi. Bolalarning aksariyati, istasa-istamasa, ularni tan oladi, ularga yaqin bo’lishga, atrofida jipslashishga, xatti-harakatlaridan ibrat olishga intiladi» 87 .
O’yin bola shaxsining hamma sifatlariga teng ta’sir etadi, uning qiziqishlarini, tevarak-atrof to’g’risidagi tasavvurini, kattalarga va o’rtoqlariga bo’lgan munosabatini namoyon etadi. Bolaning o’yinga qiziqishi unda tashkilotchilik qobiliyatini rivojlantirish uchun mazmun jihatdan boy ijodiy o’yinlar yaratilishi lozim bo’ladi, bunga esa o’z navbatida yaxshi uyushtirilgan bolalar jamoasi zarur. Kuzatishlarning ko’rsatishi- cha, o’yinda yosh organizmga xos bo’lgan talab va ehtiyojlar qoniqtirilib, hayotiy faollik ortadi, ko’tarinki kayfiyat, emotsionallik tarbiyalanadi va boshqariladi. Shuning uchun ham bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida o’yin ayniqsa, rejalashtirilgan ijodiy o’yinning ahamiyati tobora ortib bormoqda.
86 Сиддиқов Б. Ҳаракатли ўйинларнинг вариантлари / “ Алпомиш халқ ўйинлари ва миллий спорт турларини ривожлантириш муаммолари” мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б. 84. 87 Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Т.: Ўзбекистон, 1999. Т. 9. – Б. 200. 35
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolarning xayoliy tasavvurlari ancha kuchli bo’ladi. Bolalarning ijodiy o’yin vaqtida yaratayotgan obrazlari, ularning hikoyalaridagi va ertaklaridagi obrazlar yorqin, jo’shqin obrazlar bo’ladi. Bu obrazlar idrokka yaqinlashib qoladi deyish mumkin. Chunonchi, yog’ochni «ot» qilib chopib borayotgan bola o’zini xuddi chinakam otda chopib borayotgandek his qiladi. Bolalar o’yin qoidasining buzilishiga biror katta, o’ta ahamiyatli ishning buzilishi sifatida qaraydilar 88 . Ijodiy o’yinlarda muhimi bilim egallash jarayoni bo’lib, bu bolaning aqliy kuchini, tafakkuri, xayoli, diqqati, xotirasini takomillashtiradi. Vazifani oson hal etish, o’ylagan narsasini amalga oshirish uchun osonroq yo’l qidiradi, o’z bilimlari zaxirasidan foydalanishga va uni so’z bilan ifodalashga o’rgatadi. Ijodiy rejalashti- rilgan o’yinlar o’quvchi shaxsining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etishini e’tiborga olsak, ta’lim va tarbiya jarayonidan ko’zlangan samarani olgan bo’lar edik.
ma’naviy merosimizning tarkibiy qismi bo’lgan o’zbek milliy o’yinlari misolida ham ko’rishimiz mumkin. Zero, jasur va barkamol ajdodlarimiz Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Manguberdi kabi Vatan ozodligi uchun kurashganlar o’zlarini jismoniy barkamol bo’lishlari uchun milliy xarakter va mazmundagi o’yinlardan ham keng foydalanganliklari tarixiy manbalarda qayd etilgan.
“Ko’chada men bolalar bilan o’ynardim,- deb yozadi sohibqiron Amir Temur o’zining “Tarjimai hol”ida. – Bolalar bilan urush-urush o’ynab, o’zimni amir etib tayinlardim-da, o’yinni boshqarardim va bolalarning bir guruhini ikkinchi bir guruhi bilan urushtirishni mashq qilardim” 89 . “O’n ikki yoshga to’lganimda, – deb yozadi, u, – bolalarcha o’yinlardan orlanadigan bo’ldim”. “O’n besh yoshga to’lganimda ot minib ovchilik qilishni
88 Иванов П. И. Психология. – Т.: Ўқитувчи, 1960. – Б. 180. 89 Амир Темур Кўрагон. Зафар йўли (Таржимаи ҳол). – Т.: Нур, 1992, – Б. 31. 36
juda sevib qoldim va bu ishda mahoratim kamolotiga yetdi” 90 – deb yozadi sohibqiron.
Dor o’yin, ko’z bog’lash, afsungarlik, chavandozlik, ayiq, maymun, echki, tuya, eshak, ilon o’ynatish, muallaq, yog’och oyoq, yog’och ot o’yinlari, olov purkash, chinni o’yin, huqqabozlik kabi xilma-xil janglarni o’z ichiga olgan xalq an’anaviy sirki ham bu davrda taraqqiy etgan.
Nihoyat, bu davrda poyga, ko’pkari, otdan ag’darish, qiz quvish, chavgon, qovoq o’yin, tirandozlik (kamondan o’q uzib nishonga tekkizish), kuch sinash, kurash kabi maydon tomoshalari ham keng yoyilgan. Pahlavon Muhammadning Ne’matoboddagi takyaxonasida yuzga yaqin kushtigir (polvon) kurashga shay bo’lib turisharkan. Bulardan tashqari, to’ylarda, sayllarda xo’rozlarni, qo’chqor- larni, tuyalarni urishtirishgan 91 . Amir Temur va temuriylar davrida tomosha san’atlari uch toifaga bo’lingan: shahar hunarmandchiligi va ziyolilari orasidagi o’yin va tomoshalar, qishloqlardagi o’troq dehqon va sohibkorlar orasidagi o’yin va tomoshalar, chorva bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi qabilalar orasidagi o’yin va tomoshalar. Shundan dehqonlar bilan chorvadorlarning o’yin va tomoshalari orasida umumiylik ko’p bo’lib, baxshilarning chiqishlari, otlar bilan bajariladigan chavandozlik o’yinlari (ko’pkari, chavgon, qaboq o’yin kabi), kurash, kamon otish singari maydon tomoshalarini xush ko’rganlar. Kaykovus “Qobusnoma” asarining o’n to’qqizinchi bobi “Chavg’on o’yna- moq zikrida” deb nomlangan. Unda Ey farzand, agar tomosha uchun bir-ikki martaba chavgon o’ynasang ravodur va lekin ko’p otlig’ bila chiqib olomon qilmag’ilkim, sakkiz otliqdan ziyoda bo’lishga hojat yo’q. Sen maydonning bir boshida turg’il, yana bir kishi maydonning oxirida tursin. Olti kishi maydonda to’pni ursin, har vaqt to’p sening tarafingga kelsa, to’pni urg’il va maydonning oxiriga surg’il ammo olomonning ichiga otmag’il, chovgan o’yinining yo’li shudir. Shu bilan birga, marraga yetkazishga muvaffaq bo’l. Ammo, urush maydoniga
90 Амир Темур Кўрагон. Зафар йўли... – Б. 32. 91 Қодиров М. Темур ва темурийлар даврида томоша санъатлари. – Т., 1996. – Б. 37. 37
kirsang, sustkashlik qilmagil, asta-sekinlik, sustkashlik yaxshi ermasdur deya maslahat berilgan 92 . “Boburnoma”dan: “Hasan Ya’qubbek mardona kishi edi. Chavgonni yaxshi o’ynar edi”. “Boburnoma”da bitilgan bu so’zlar bizga o’sha davrda chavgon o’yini ommaviy ekanligidan darak beradi. Movarounnahr ayollari erlari qatori quvonchli kunlarda o’tkaziladigan jismoniy uyinlarga maxsus kiyimlar kiyib qatnashgan. Bu holat Boburniing qizi Gulbadanbegimning “Humoyunnoma” asarida o’z aksini topgan. Asarda yozilishicha, “Daryo qirg’og’iga bir tuyxona solinib unga “tilsim” deb nom berilgan edi. U yerda to’plangan bir qancha begimlar mardona kiyimlarni kiyar va zahgirtaroshlik, chavgonbozlik, tirandozlik kabi har xil hunarlarga usta va sozlardan ko’pchiligini chalar edilar”.
“Boburnoma”da o’yin xususida shunday ma’lumot berilgan: “Osh tortilg’ondan so’ng farmon bo’ldikim, Hindustonni bozigarlari kelib, o’yunlarini ko’rsatganlar. Yana biri bukim, olti-yetti qari yig’ochning tubini bir luli beliga qo’yub, yig’och ustida o’yinlar uynaydur. Yana biri bukim, bir kichik luli yana bir ulug’ lulining boshiga chiqib, tik turadur, quyig’a luli ul sari, bul sari ildam yurib, ish ko’rsatganda, bu kichkina ul lulining boshining ustida tippatik tebranmay turib, ul ham ishlar ko’rsatadur. Qalin motular ham kelib, raqqoslik qildilar” 93 .
chavandozlarning xalq o’yinlari, musobaqalari (chavgon, qiz quvish, ag’darish, poyga va h.k.)dan kelib chiqqan 94 .
gan uzun-uzun junli teri parchasidan iborat, tepib o’ynaladigan bolalar bolalar o’yini.
Asosan, kuz va bahor oylarida o’g’il bolalar o’rtasida, «Par» tepish o’yini avj oladi. “Par”ni junli echki po’stagidan bir parchasini kesib olib, uning teri tomoniga, eritilgan qo’rg’oshin yopishtiriladi. Endi bu tayyor parni necha marta tepish kelishib olinadi. Par tepuvchilarni mahorat va ko’nikmasiga qarab, oxirgi marra 50, 100, 200, yoki 500 tagacha deb belgilanishi mumkin. Kim birinchi
92 Кайковус У. Қобуснома. – Т.: Ўқитувчи, 1986. – Б. 70. 93 Бобур Заҳириддин Муҳаммад. Бобурнома – Т.: Юлдузча, 1989. – Б. 86.
94
38
bo’lib, belgilangan marra sanog’iga yetsa, u g’olib hisoblanadi va mag’lub unga “malay” tashlab berishi kerak. Malayni g’olib bir oyog’ini umuman yerga qo’ymagan holda tepishi lozim. Ishtirokchilar o’yin boshida malay sonini qaytarish mumkin yoki mumkin emasligini ham kelishib oladilar. G’olib 50 ta malay tepsa, raqibining malayi sanog’ini qaytarolmasa, mag’lub o’yinchi g’olibning oyog’iga 50 marta par tashlab berishi shart. G’olib esa bu parni uzoqqa tepib, malayni yugurtirishga harakat qiladi. “Par” o’yini ham bolalarning chopqir, abjir bo’lib, voyaga yetishiga xizmat qiladi. Bu o’yin uchun o’ziga xos jismoniy tayyorgarlik talab etiladi 95 . Shohimardon va Avval kabi tog’li hududlarda hozirga qadar ibtidoiy jamiyat mahsuli bo’lgan “qarsoq o’yin” saqlanib qolgan. “Qarsoq” so’zi “bo’ri” degan ma’noni anglatadi. O’yinda qarsaklarning ko’p ishlatilishi va «qarsak» so’zining «qarsoq» atamasiga ohangdoshligidan kelib chiqib, bu o’yin keyinchalik «qarsak o’yini» deb atala boshlagan. Bu o’yinda ishtirokchi o’g’il va qiz bolalar soni odatda cheklanmagan. Ishtirokchilar kengroq davra bo’lib teriladilar va qarsak chalib turadilar. Davraning o’rtasidan esa, bir abjir masxaraboz bola o’rin oladi. O’yinchi ko’zlarini chaqchaytiradi, tishlarini g’ijirlatadi, davra atrofidagilarga xuruj qiladi, irillaydi, goh sakrab, goh cho’kkalab jazavaga tushib turadi. Aniqroq aytganda, u bunday qiliqlari va xatti-harakatlari bilan yirtqich hayvon qiyofasini gavdalantiradi. Shuningdek, davradagi qarsakchilar ham, goh g’uj bo’lib «yirtqich»ni o’rab, goh orqaga chekinib, yoyilib o’ynaydilar. “Qarsak o’yini” ajdodlarimizning ilk ovchilik marosimlari bilan bog’liq holda paydo bo’lib, keyinroq totemistik e’tiqod bilan uyg’unlashib ketgan ko’hna raqslarning qoldiqlari hisoblanadi. O’rtadagi odam – “bo’ri”, aylanadagilar esa bo’riga topinuvchi, uni o’zlariga qarindosh deb hisoblovchi qabila a’zolari bo’lganlar. O’yin ming yillar sinovidan o’tib o’zining dastlabki marosim sifatidagi ahamiyatini yo’qotib, madaniylashgan va bazmlarda uyushtiriladigan oddiy
95 Арифханова З., Нозимова О., Жуманазаров Э., Исақов Б. Соғлом авлод тарбиясида болалар ўйинларининг роли. // Алпомиш халқ ўйинлари ва миллий спорт турларини ривожлантириш муаммолари мавзуидаги илмий амалий анжумани. – Фарғона, 2000. – Б. 5. 39
tomoshaga aylanib qolgan. O’yindagi qarsak usullari, o’yin shakllariga e’tibor kuchaygan va unda maxsus baytlar to’qib ijro etilgan 96 .
iborat. Ayni madaniylashuv jarayonida, qarsak o’yin zardushtiylik marosimlaridan ba’zi unsurlarni o’zlashtirgan bo’lishi mumkin. Shu tarzda, qarsak o’yin ibtidoiy ovchilikning turli o’yinlari, zardushtiylarning ayrim marosim raqslari asosida, sodda dunyoqarashlar bilan bog’liq holda paydo bo’lib, ko’p asrlik murakkab taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Ming yillar davomida shaklan o’zgargan va mazmunan taraqqiy etgan, yanada madaniylashib, bolalar dunyosida ham e’tibori ortib borgan 97 . Mazkur o’yin Yangiqo’rg’on, Norin, Chust, Kosonsoy tumanlari bolalari orasida hanuzgacha o’ynaladi. Bunda ko’pincha bolalar qarsak bilan bog’liq хatti-harakatlarni amalga oshiradilar. O’zbekiston farzandlari qadim zamonlardan boshlab “Chavandozlik”, “Qilichbozlik”, “Kurash”, “Qal’a himoyasi”, “Soqqa”, “Eshak mindi”, “Oq suyak”, “Yashirinmachoq”, “Chillak”, “Shappak”, “Arg’imchoq”, “Tepki”, “Oq terakmi, ko’k terak?”, “Besh tosh” va shunga o’xshash ko’plab milliy xalq o’yinlari bilan shug’ullanib kelganlar. O’ylab qarasak, bolalarcha o’yinlarimizda ham o’ziga xos ma’naviyat bor ekan. Ana shu milliy o’yinlar yoshlarni kamolotga yetaklashda muhim o’rin tutgan, negaki o’yinlar negizida milliy qadryatlarimiz ham jam edi. O’yinlarning millatimizga xos «qiyofa»si bor edi. Ana shu o’yinlar orqali dunyoni idrok etganmiz, ongimiz, tafakkurimizni shakllantirishga harakat qilganmiz. Ajdodlardan meros bo’lib kelayotgan qadriyatlarni anglaganmiz. Lekin, hozirgi davr globallashuvi, axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi kabi bir qator omillar borki, ular o’z navbatida bolalariga ham ta’sirini o’tkazmoqda. Biz bugun milliy istiqlol g’oyasini yoshlar ongiga singdirish yo’lida harakat qilyapmiz. Bizningcha, milliy o’yinlar orqali ham bolalar qalbiga Vatan, xalq, millat tushunchalarini, ma’naviyatni chuqurroq singdira borish, tafakkurni o’stirish mumkin. Kompyuter oldida kechgacha o’tirib, zo’ravonlik, vahshiylikni targ’ib
96 Қодиров М. Қарсак ўйин // Гулистон. – 2005. – №4. – Б. 44. 97 Yuqoridagi maqola…. – Б. 45. 40
qiladigan turli o’yinlarni o’quvchilar tomonidan o’ynalishi ular xarakteriga salbiy ta’sir ko’rsatishi tabiiy. Bu haqda ommaviy axborot vositalarida ham ko’p ma’lumotlar berilmoqda. Kompyuter o’yinlari – kompyuter yordamida o’ynaladigan ko’ngilochar o’yinlar chva boshqotirma ermaklar. O’yin maydoni kompyuter orqali boshqariladi va displey va televizor ekranida namoyon bo’ladi. Turli o’yinlar (mas., avtomobilni boshqarish, tennis, futbol o’ynash va b.) ning kechishi va vaziyatlari modellari dasturlari tuzilib, kompyuter o’yinlari shular asosida tashkil qilinadi. Avstraliyalik olimlar oz miqdordagi kompyuter o’yinlari o’quvchilar qobiliyatlariga ijobiy ta’sir etishini isbotlashdi. Tadqiqotlarda 7 yoshdan 16 yoshgacha bo’lgan 700 nafar o’quvchi ishtirok etdi. Bir necha oy davomida bolalar maktabdagi topshiriqlari bajarish barobarida kompyuter o’yinlarini ham o’ynagan. Gap shundaki, kompyuter o’yinlari bolaning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirib, bir-biri bilan oson til topishib, biron-bir masalani tez yecha olishga o’rgatadi. Faqat bularning bari bola kuniga yigirma daqiqadan ko’p bo’lmagan vaqtini o’yinlarda o’tkazsagina foydalidir 98 .
Bolaligidayoq boshiga tirikchilik tashvishi tushib, bola o’yin uchun alohida vaqt ajrata olmaydi. Ayrim chekka qishloqlarni hisobga olmasak, qadimiy o’yinlarimizni bugunning bolalari unutib yuborishmoqda desak xato bo’lmaydi. Ota-onalari garchi milliy o’yinlarni yoshligida o’ynagan bo’lsada, axborot- texnologiya asriga kelib, qadriyatlarimiz mujassam bo’lgan milliy o’yinlarimizga nisbatan kompyuter o’yinlariga ko’proq ruxsat berishadi. Bizningcha, buning asosiy sababi, ayrim ota-onalarning milliy o’yinlarimizni tarbiyaviy ahamiyatini tushunib yetmaganliklarida deyish mumkin. Tarixiylik jihatidan qarasak, suyak o’yinlarini faqat o’g’il bolalar o’ynashida ham o’ziga xos asos bor ekan. Taniqli etnograf J. Frezerning yozishicha, ko’pgina qadimiy xalqlar tasavvurlarida birinchi ayol birinchi erkakning qovurg’a suyagidan yasalgan. Bu qarash islom ta’limotiga ham to’g’ri keladi. Ma’lum bo’ladiki, suyak masalasida erlar ayollardan ustundirlar. Suyak bilan bog’liq etnografik materiallar
98 www.ZiyoNet.uz. 41
ham yetarli. Garchi ular jahondagi turli etnoslarga tegishli bo’lsada, barchasi bir nuqtada, ya’ni mifologik tafakkurda uyg’unlashadi. O’zbeklarda suyaklarning taqdiri masalasiga kelsak, elimizda juda ko’p joylarda bir juft qoshiq, bitta oshiq, qalampir kabilar osib qo’yiladi. Kelin-kuyov ko’rpasining bir burchagiga oshiq qo’yib ham tikadilar. Momolar buni “o’tganlar ruhi qo’llab-quvvatlaydi, serfarzand bo’lishadi” deb izohlashadi. Bolalarning ko’p o’yinlari ham suyaklar bilan bog’liq. Ulardan eng ko’p tarqalgani “oshiq” o’yinidir. “Oshiq” o’yinida 7–8 yoshdan 17–18 yoshgacha ba’zan 25 yoshgacha bo’lgan yigitlar o’ynashgan. Oshiq– qo’y, echki, tuya va shu kabi hayvonlarning orqa oyog’i tizza bo’g’imidagi biriktiruvchi chorqirra suyakcha nomi. Bu suyakcha vositasida o’ynalgan o’yin ba’zan pul yoki buyum ham tikilishi bilan qimor o’yinlariga o’xshab ketadi 99 .
Semiz zotdor qo’y yoki echki oshiqlari har ikkila o’yinchi uchun soqqa hisoblanadi. O’yinda yaxshi soqqasi bo’lgan o’yinchi ko’proq yutish imkoniyatiga ega. Oshiq suyagining to’rt tomoni bo’lib, yuz tomoni “chikka”, qarama-qarshi tekis tomoni «pukka», chuqurcha izi bor tomoni ya’ni old tomoni “olchi”, ikkinchi yon tomoni “xarra” deyilgan 100
. Saqachabozi- “Oshiq” o’yini haqidagi ma’lumotni N. A. Kislyakova, A. K. Pisarchik asarlarida ham ko’rishimiz mumkin. “…Har bir o’yinchi umumiy qatorga bittadan oshiq qo’yadi keyin kattaroq oshiq bilan yerdagi oshiqni uradi. Kimki yerdagi oshiqni urganda o’sha oshiq to’rt qadam nariga uchib tushsa, u o’yinchi ushbu oshiqni o’ziga oladi” 101 .
xotirasida saqlanib qolgan 102
. O’yinning amaliy ahamiyati esa uni qayta tiklash zarurligini ko’rsatadi. Shuningdek, Namangan viloyati bolalari o’rtasida “eshak mindi”, “arqon tortish”, “tosh joylash”, “par”, “yerdan baland”, “dasta chikildak”, “mo’ljal” kabi xo’jalik bilan bog’liq o’yinlar keng tarqalgan va hozirgacha o’z
99 Мусақулов А. Султон суягини хўрламас. // Маърифат, 2005 йил 13 август. 100 Шаниязов. К. Узбеки карлуки. – Т.: Наука, 1964. – С. 173. 101 Кислякова Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. – Душанбе, 1976. – С. 109. 102 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Yangiqo’rg’on tumani Bekobod qishlog’i. 2018- yil. 42
ahamiyatini saqlab kelmoqda. Ularni chuqur tadqiq etish orqaligina, asosli xulosa chiqarish mumkin. Respublikaning barcha mintaqalarida o’ziga xos bolalar o’yinlari shakllangan. Jumladan, Namangan viloyatining barcha tuman va qishloqlarida ham milliy bolalar o’yinlari qadimdan o’ynalib keladi. O’yinlarning kattagina qismi o’tmishda yaratilgan bo’lib, ularning kelib chiqishiga qadimgi ajdodlarimizning animistik va totemistik, fetishistik, turli magik tasavvur-tushunchalari, e’tiqodiy qarashlari asos bo’lgan. Bu esa o’yinlar- ning yo nomidan, yo o’yinlar tarkibida uchraydigan ayrim motivlardan sezilib turadi. Masalan, bolalar o’rtasida ko’p tarqalgan «Oq terakmi, ko’k terak» o’yini asosida ibtidoiy odamlarning oq va ko’k ranglar haqidagi mifologik qarashlari bilan bir qatorda, daraxtlar topinchiga daxldor totemistik tasavvur-tushunchalari yotadi. Masalan, “Oq terakmi, ko’k terak” o’yin-qo’shiq bo’lib, uzoq zamonlardan beri bolalar repertuarida yashab kelmoqda. Bu o’yin haqida o’zbek bolalar folkloriga bag’ishlangan deyarli har bir ishda u yoki bu darajada fikr bildirilgan. Lekin, bu ishlarda faqat o’yin sifatidagi tuzilishi, poetik matni tahlili, o’ynalish tartibi, mazmun-mohiyati, lokallik xususiyatlari haqida fikr bildirilgan. O’yinning haqiqiy tarixiy-genetik ildizlari har taraflama chuqur ochib berilmagan 103 .
maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. “Oq terakmi, ko’k terak” o’yini haqidagi dastlabki ma’lumot XIX asrning II yarmida yurtimizga tashrif buyurgan rus o’lkashunoslari er-xotin Nalivkinlarning Farg’ona vodiysi ayollarining turmush tarzi va urf-odatlariga bag’ishlangan kitobida uchraydi 104 . Ular kitobda bu o’yinning tuzilishi, ijro etilishi, mazmun-mohiyati haqida ma’lumot berganlar. Folklorshunos olim G’. Jahongirov esa o’yinning tarixiy-genetik ildizlariga nazar solishga urinib, uning kelib chiqishiga qabilachilik davridagi jang ko’rinishlari, uning qoidalari ta’sir ko’rsatgan 105 , degan mulohazani ilgari surgan. 103
Сафарова Н. Яна “Оқ теракми, кўк терак” ўйини генезиси ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – 2005. – №5. – Б. 57. 104 Наливкин В., Наливкина М. Очсрк быта женщины оседлого туземного населения Фергани. – Казань, 1886. – С. 183. 105
Жаҳонгиров Ғ. Ўзбек болалар фольклори. – Т., 1975. – Б. 110. 43
O’zbek bolalar o’yin fol’kloriniig yana bir ko’zga ko’ringan tadqiqotchisi Sh. Galiyev ham bu o’yinning genezisi haqida alohida to’xtalar ekan, G’. Jahongirov mulohazalarini qo’llab-quvvatlaydi va “Oq terakmi, ko’k terak” o’yini qabilachilik davridagi dual tuzilish, ya’ni qabila ichidagi fratriyalarning o’zaro bahs-munozaralarini ramziy namoyish etganligini, o’yin qadimiy marosimlar asosida kelib chiqqanligini ta’kidlaydi. Bu fikrni havaskor folklor to’plovchisi S. Jumaniyozov tomonidan Xorazm- dan yozib olingan “Oy darak” o’yini ham to’la-to’kis tasdiqlaydi. O’yindagi asosiy motiv harbiy harakat negizida ochiladi. Uning verbal qismini tashkil etuvchi qo’shiqlarda asir olish yoki asir berish va asirlarga tovon to’lash singari holatlarni eslatuvchi satrlar bor. O’yin tarkibida ham jangovarlik ruhi seziladi. Bolalar o’yin jarayonida dastlab doira shaklida tizilishib, jonli zanjir hosil qiladilar. Raqib ana shu jonli zanjirni uzib o’tgandagina asir olish xuquqiga ega bo’ladi, aks holda, o’zi asirga tushadi. Binobarin, jonli zanjirni uzish uchun uning bo’shroq yoki ojizroq joyini chamalab turib, o’sha joynigina kesib o’tishga intilish kerak. Bu holat bolalarda taktik hushyorlik va strategik tadbirkorlik ko’nikmasini shakllantirishdan tashqari, aniq bir qarorga kela bilish malakasini ham shakllantiradi. Sanamalar – shovqin asosida sanoq ritmida aytiladigan qo’shiqlar silsilasi. U o’tmishda ham, hozir ham bolalar o’yin faoliyatini boshqarib kelayotgan faol badiha. Ayni zamonda, bolalar ijodkorligi namunalari sifatida keng tarqalgan. Chindan ham, sanamalar ko’p vazifali bo’lib, bolalarda ohang tuyg’usini tarbiya- lash asosida estetik zavqni oshirsa, yoddan aytish yoki yoshlashga mo’ljallangan- ligi bilan xotirasini mustahkamlaydi: og’izdagi ijro etilishi tufayli bolalar nutqini rivojlantirsa, har so’zga amal va itoat qilishga majburiyat sezdirish tufayli so’zning ijtimoiy qudratini, demakki, so’z va ish birligini, ichki intizom tuyg’usini his qilish, shu asosda majburiyat va burch tuyg’usini tarbiyalashni ta’minlaydi. Eng muhimi, ichki intizom tuyg’usi negizida amal qiluvchi hayot nizomini o’zlashti- rishlariga yo’l ochadi. Binobarin, sanamalar xalq pedagogikasida uzoq zamonlar davomida bolalarning o’z-o’zlarini tarbiyalash vositasi bo’lib sinalgan o’yin va uning poetik debochasi sifatida alohida ahamiyatga ega. 44
Odatda, o’yinda navbatda qoluvchi lolalarni aniqlash vazifasini o’tovchi sanamalarni aytish tartibi ham o’zgacha. Shu sababli sanama ijrochiligi g’oyat mas’uliyatli sanalib, bunda onaboshi quyidagi talablarni bajarmog’i: 1) bolalar jamoasini uyushtira oladigan darajadagi tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi; 2) o’yinda tanti va adolatli bo’lishi; 3) ovozi yorqin, baland, raqam yoki so’zlarni aniq talaffuz qila oladigan, ulardagi sanoq urg’usi va ritmini burro, yaqqol ifodalay biladigan va shu faoliyati bilan boshqalarni o’ziga qaratadigan bo’lishi shart. Odatda, ana shu fazilatlarga ega bo’lgan bolalargina onaboshilikka loyiq ko’rishadi. Onaboshi o’yindagi tajribasi asosida boshlovchi vazifasiga belgilanadi. O’yin ishtirokchilari esa doimiy ravishda onaboshi harakati, faoliyatini diqqat bilan kuzatib turadilar. Har bir bola ham o’ziga “chek” tushmasligini istagan holda jamoa “ichi”da o’ynash hissi bilan o’yinga kirishadi. Agar ular onaboshi ijrosidagi “yon bosish” yoki sustkashlik kabi xatolarni sezib qolsalar, o’yinga raxna solganini darhol payqaydilar. Shuning uchun ham o’yin debochasidagi bunday kamchiliklar o’yinning yaxshi kayfiyat bilan boshlanmasligidan dalolat beradi. Demak, sanama vazifasi o’yinda bolalar navbatini belgilashdan iborat bo’libgina qolmay, uning ijrosidagi ohang va badiiyatga e’tiborini ham jalb etadi. Sanamalar ijrosining boshqa bolalar folkloridan farqli tomonlarini ko’rsatuv- chi quyidagi belgilar mavjud. 1. Sanash – o’yinboshining bolalarni navbatga chiqarishda adolatlilikni belgi- lovchi asosiy vositasi. Sanash sardorning qo’l harakati bilan aytilayotgan sanama ritmi uyg’unligi asosida amalga oshiriladi. Agar shu uyg’unlik to’g’ri bajarilmasa, ijro bilan sanash orasidagi bog’liqlikka raxna solinsa, o’yin ishtirokchilarida norozilik paydo bo’ladi. 2. Sanama matnida raqam, so’z va so’qma so’z qat’iy vazifa bajaradi. Poetik ma’no va xususiyat kasb etadi. O’yinboshi matndagi har bir so’zni baland ovozda, ayricha talaffuz etib sanoqli bolalarni tabiiy ravishda navbatga chiqara olishi zarur. 45
Chunki ijroda har bir so’z (ayrim hollarda, hatto bo’g’in ham) onaboshining faqatgina ifodali o’qish zaruriyatini talab etmay, bolalarni to’g’ri sanash vositasi vazifasini ham bajaradi. Sanamaning eng avvalo boshqa janrlardan farqli xususiyati ana shunda ko’rinadi. Shu asnoda navbat bajarish “cheki”ga tushgan oxirgi bola ham, jamoa ham bunga butun ishonch hosil qilmog’i darkor. 3. Demak, o’yinda ishontirish – onaboshining ijrosida ohang va ritmining me’yoriyligi, ijro usulining ifodaliligi, xuddi shuningdek, ularning qo’l xarakati bilan vobastaligi asosida yuzaga keladi. 4. Sanama ijrochiligida har vaqt, doimo quvnoq kayfiyat muhim ahamiyatga ega. Sanama onaboshi tomonidan sho’x, baland ovozda, burro va hazilomuz tarzda shovqin solib aytiladi. Shu sababli bunda hazil-mutoyiba, kulgi, kinoya, kesatiq, ba’zan satirik bo’yoqlarning serobligi uning boshqa janrlardan farqli xususiyat- larini ko’rsatadi. Shu xususiyatiga ko’ra, sanamalar qaysi bir darajada tegishma- choqlarga o’xshasa – da, biroq ularda bolalar tabiatiga xos umumiy kamchiliklar- dan emas, balki shunchaki yengil kulgi chiqarishga qaratilgan bo’ladi: “Avak – duvak, Childir – chuvak. Xoji – buji, Tamara – guji. Puf,
Sen chiq!” 106
. Sanamalar davrada turli yoshdagi o’yinchilar didi va saviyasiga mos ravishda o’rtacha ovozda shovqin solingan holda ijro etilishi lozim, unda ritm matnga mos kelmog’i, ifodaviylik alohida maqomga erishgan bo’lmog’i, pauza va ijro uzviyligiga rioya etilmog’i lozim. Shu tariqa, dastlabki ikki satrda ohang sekin, keyingi navbatdagi chiqaruvchi misralarda esa tezlashadi. Shundagina o’yinchi faqat o’zini sanalib turgan holatda ekanligini sezadi va shu jarayonda onaboshining sanash tartibini ham kuzatadi. Undagi tartibning buzilishi: sanash ritmi, ohangi va qo’l harakatining nomuvofiq-
106 Dala yozuvlari. Farg’ona viloyati Rishton tumani Avazboy qishlog’i. 2017- yil. 46
ligi uning e’tirozini uyg’otishi mumkin. Shuning uchun ham sanama ijrosida onaboshi sahnada qat’iyatli bo’lishi talab etiladi. Agar bu tartib buzilsa, o’yinga ishtirokchida ham qiziqish susayadi, hatto u o’yinni tark etishi mumkin. Shu o’rinda sanama aytishning axloqiy-tarbiyaviy ahamiyati xususida ham to’xtalmoq joiz. Ko’pgina tadqiqotlarda bu masalaga atroflicha munosabat bildirilmagan. Bunday tartibning axloqiy ahamiyati shundan iboratki, u bolalarni doimo adolatli va tanti bo’lishga, shuningdek, kimgadir yon bosish, kimnidir asossiz ravishda navbatga qoldirishga intilish kabi salbiy xususiyatlarni yo’qotish ruhida tarbiyalaydi.
Download 350,78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish