Uslubiy majmua

Qadimgi 
Turonzamin va Eronzamindagi axloqiy tafakkur taraqiyoti zardushtiylik 
dinining vujudga kelishi bilan bog‗liq. Taxminan bundan XXX asr muqaddam yoyila boshlagan 
bu dinning Qadimgi Xorazmda yaratilgan ―Avesto‖ deb atalgan muqaddas kitobida asosiy 
axloqiy fazilatar va illatlar sanab o‗tiladi, talqin etiladi. Unda Zardushtiylik iloxi Axura-Mazda-
ezgulik, Ahriman esa yovuzlik timsoli sifatida namoyon bo‗ladi: ezgulik va yovuzlik, yorug‗lik 
va zulmat, hayot va mamot o‗rtasidagi abadiy kurashining ibtidosi aks etadi. ―Abadiy ezgulik‖, 
―Ezgu niyat‖, ―Ezgu tartib‖, ―Ilohiy tobe‘lik‖, kabi ezgu tushunchalar real ma‘no kasb qilib, 
insoniylashgan qiyofadagi ma‘budlar siymosida namoyon bo‗ladi, ular Axura-Mazda atrofida 
yaxshilik urug‗ini sepib yuradi. Bunday tushunchalarning aksi esa Axriman atrofidagi yovuz 
kuchlarda reallashadi. YOvuz fikr tajassumi Apa Mana, so‗lish va o‗lim timsoli Tuarvi hamda 
Zarik ismli devlar shular jumlasidandir. 
Zardushtiylik dinini ma‘lum ma‘noda axloqiy e‘tiqod, uning muqaddas kitobi ―Avesto‖ ni 
qadimgi ajdodlarimiz amal qilgan axloqiy tushunchalar va ko‗rsatmalar majmui deyish mumkin. 
Buni ushbu din ayg‗omchisi Zardushtning ―Avesto‖dagi Asha alqovidan joy olgan quyidagi 
so‗larni yaqqol ko‗rish mumkin: 
Quvonsin Axura-Mazda –
“Eng loyiq haqning irodasi ro„yobga chiqib”, Axriman daf bo„lsin. 
Ezgu o„y, ezgu so„z, ezgu ishlarni alqayman,

---

137 
o„zimni butkul ezgu uy, ezgu so„z va ezgu amallarga
baxshida etaman, 
Barcha qabih uy, yomon so„z va yomon ishlardan tiyaman, 
YUkunchim, maqtovim, ezgu fikrim, 
Ezgu so„z (savobli) ezgu ishlarim 
“tanamdagi jonim” bilan birga
sidqi dildan Sizlarga (baxshida) bo„lsin, 
ey o„lim bilmas Valiylar. 
haqni sharaflab (deyman): 
“haqiqat – Oliy ne‟mat. Bu ne‟matdan ul kishi
bahramandkim, savob unga bo„lgay, 
kim agar xaq yo„lida savob (ishdan) qolmasa, 
savob ishdan qolmasa, savob ishdan qolmasa” 
―Avesto‖ dagi talqinlar insonning real hayoti bilan bog‗liq ekanligi diqqatga sazovor. Undagi 
ezgulik ruhi – yaratuvchilik, ijodkorlik quvvati, YOvuzlik esa, buzish va buzg‗unchilik kuchi 
tarzida namoyon bo‗ladi. 
Axura-Mazda qiyofasidagi ezgulik hayot ramzi, erni inson, hayvonot va nabotot bilan 
boyitadi, inson ularni sog‗lik, kuch-qudrat, baxt, shodlik, umid, ishonch, go‗zallik, farovonlik 
yordamida munavvar qiladi. Axriman qiyofasidagi yovuzlik esa, qo‗rg‗oqchilik, ocharchilik, 
kasallik, mollar qirg‗inini, jisman va ruhan halokat singari halokalarni keltirib chiqaradi.
―Avesto‖da umri davomida ezgulik, yaxshilik, poklik va tozalik tamoyilari bilan 
yashagan odam o‗lgandan so‗ng uning ruhi rohat-farog‗atda bo‗lishi, gunohkor, fosih kishiniki 
esa aksincha: azob-uqubat hamda xunuklik komiga mahkum etilishi aytiladi. Buni professor 
Tilab Maxmudov o‗zining
―Avesto‖ haqida‖ degan katta maqolasida atroflicha yoritadi: solih odam o‗lgach, ruhining joni 
uch kun uning boshida zavq-shavq, rohat-farog‗at og‗ushida turadi, keyin xushbo‗y o‗simliklar 
yuziga qalqib chiqadi. Uni ajib bir shabada, muattar nasim qarshilaydi. SHabada qo‗ynida 15 
yoshar barcha go‗zallikdan ham go‗zal qiz namoyon bo‗ladi. Bu go‗zal qiz ezgulik va poklik, 
savob ishlarning timsoli. U ruhga qarata: ―Muloyim edim, yanada muloyimroq qilding, chiroyli 
edim yanada go‗zal qilding, balandda edim, ezgu o‗y, ezgu so‗z va ezgu a‘mol bilan meni 
yanada balandga ko‗tarding‖ – deydi. Gunoxkor, yovuz odamning ruhi esa, vujud ustida uch kun 
qolib, tengsiz azoblarni boshidan kechiradi. Uch kundan so‗ng u o‗zi yaratgan barcha 
yovuzliklar ustida parvoz qiladi. So‗ng tirikligida hech qachon uchratmagan barcha 
xunukliklardan ham xunukroq qizni uchratdi, ―Ey qora yurak, zahar tilli, munofiq gunoxkor – 
deydi qiz, - men qiz emasman sening tiriklik paytingda qilgan a‘mollaringman. Sen tirikligingda 
Xudoga e‘tiqod qilganlarni ko‗ra – bila turib, devlarga sig‗ingansan. YAqin – uzoqdan kelgan 
musofirlarga bosh pana berganingda, mehnat qildirganingda xayr-sadaqa ulashganingda, ularni 
kamsitgansan, yaxshi odamlarni haqorat qilgansan, ularning yuziga eshigingni yopib 
qo‗ygansan. Men – sen o‗ylagan yomon o‗y, sen aytgan yomon so‗z, sen qilgan yomon 
a‘mollaringman. Nomussiz edim, sen tufayli battar orimni yo‗qotdim, jirkanch edim, yanada 
jirkanchli bo‗ldim, sharmanda edim, battaroq sharmisor bo‗ldim‖. Bu erda ruh va vujud 
muammosi ifoda topganini ilg‗ab olish qiyin emas. Zero ―Avecro‖da jon-rux tushunchasi o‗ta 
ilohilashtirilmaydi, ma‘lum ma‘noda ―dunyoviy‖lashtipiladi va o‗z erasi bilan muloqot qiluvchi 
vijdon sifatida namoyon bo‗ladi. 
SHuni aloxida ta‘kidlash joizki, ―Avesto‖da inson oliy jonzot tarzida talqin etiladi. Ayni 
paytda eru ko‗kdagi barcha ne‘matlarni sevish, ardoqlash insonning muqaddas burchi 
hisoblanadi. Ozodalik, tozalik gigienik tyshynchadan axloqni va ilohiy tushuncha darajasiga 
ko‗tariladi: suvni, atrof-myhitni toza tutish, jonivorlarga, xususan, itga uchi o‗tkir suyak yoki 
qaynoq ovqat bermaslik - ularga nisbatan shafqatni anglatadi; inson shafqatli bo‗lishi kerak. 
Bularning hammasi ―Avesto‖da ekologik axloqshunoslikning dastlabki kurtaklari ham 
mavjudligini ko‗rsatadi. Bu muqaddas kitobdagi turli tuman ma‘budlar, bizning 
tushunchamizdagi pir darajasidadir (masalan, temirchilikning piri - hazrati Dovud v.h). Iloh esa- 

---

138 
bitta: Axura-Mazda, faqat ungagina sajda qilinadi. Demak, yakkaxudolikni, tavhidni targ‗ib 
etishda ham birinchilik ―Avesto‖ga mansub. ―Avesto‖dagi ba‘zi bir urf-odatlar va irimlarning 
hozirgi kunda ham saqlanib qolganini ko‗rishimiz mumkin. Isiriq tutatish, qurbonliq uchun 
so‗yilgan jon kallasini davradagi o‗tag‗asilar oldiga qo‗yish odatlari xamda sevimli Navro‗z 
bayramimiz fikrlarimizga dalildir. Xullas, ―Avesto‖ yuqorida aytganimizdek, ajdodlarimizning 
axloqiy estetik qomusi, qadimiy urf-odatlarimizninig o‗ziga xos majmui sifatida qimmatlidir. 
Qadimgi SHarq axloqshunosligida Qadimgi Xindiston axlokiy tafakkuri alohida o‗ringa 
zga. U tarixan vedachilik, yoga, jaynchilik, buddhachilik, ―Bxagavadgita‖ va ―Artxashastra‖ 
xamda lokoyata oqimlaridan tahsil topgan. Vedachilik axloqshunosligi qadimgi hind jamiyarini 
to‗rt tabaqa - varnaga bo‗ladi; braxmanlar(koxinlar), kshatariylar(xarbiylar), vayshchilar 
(dexqonlar, kosiblar), shchudralar (qullar). Mashhur ―Manu qonunlari‖da yozilishicha, 
brahmanning mashg‗uloti - ta‘lim berish, Vedani o‗rganish, qurbonlik qilish, sadaqa ulashish va 
tuhfalar olish, kshatariylar fuqarolarni qo‗riqlaydilar, vayshchilar chorva, tijorat, sudxo‗rlik va 
dexqonchilik bilan shug‗yllanadilar; shchudralar esa ana shu uch ijtimoiy guruhga xizmat qiladi. 
―Xotin, o‗g‗il va qul - uchalasi xususiy mulk egasi hisoblanmaydi, ular kimniki bo‗lsa, o‗shaning 
qo‗lga kiritgan mulkidir‖ – deyiladi ―Manu qonunlari‖da. Vedachilik axloqiga ko‗ra, braxmanlar 
tug‗ma axloqiy yuksak odamlar, shchudralar esa tug‗ma-tuban axloq egalari hisoblanadi.