Uslubiy majmua

2. Ma‟ruzaning texnologik kartasi 
Ish 
bosqishlari va 
vaqti. 
Ta‘lim beruvshi 
Ta‘lim oluvshilar 
Tayyorgarlik 
bosqishi 
(5 daqiqa) 
1.Mavzu bo‘yisha o‘quv mazmunini tayyorlash. 
2. Ma‘ruzasi ushun taqdimot slaydalarini tayyorlash 
3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar 
ro‘yhatini ishlab shiqish 
1. Mavzuga 
kirish 
(10 daqiqa) 
1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi 
2. Mavzu bo‘yisha savollar beradi.
Tinglaydilar
Talabalar savollarga 
javob beradilar 
2 – asosiy 
bosqish 
(55 daqiqa) 
1. Mavzuni tushuntirib beradi, slaydalar namoyish 
qilish 
2. Ko‘rgazmali plakatlardan foydalanadi 
Tinglaydilar
Tinglaydilar
7-
Yakuniy 
bosqish 
(10 daqiqa) 
1. Yakunlovchi xulosa qiladi 
2. Mustaqil ish beradi 
3. Uyga vazifa beradi 
Tinglaydi
Yozib oladi 
Yozib oladi 
 
Axloqshunoslik
bir necha ming yillik tarixga ega bo‗lgan qadimiy fan. U bizda ―Ilmi 
ravish‖, ―Ilmi axloq‖; ―Axloq.‖, ―Odobnoma‖ singari nomlar bilan atab kelinran. Ovro‗poda esa 
―Etika‖ nomi bilan mashhur, biz xam yaqin-yaqingacha shu atamani qo‗llar edik. Uni birinchi 
bo‗lib, yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch 
rupuhra bo‗ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi rupuhra u falsafa, matematika va fizikani; 
Ikkinchi rupuhra - etika va siyosatni; uchinchi rupuhra esa - san‘at, hunarmandchilik va amaliy 
fanlarni kiritadi. SHunday qilib, kadimgi yunonlar axloq xaqidagi ta‘limotni fan darajasiga 
ko‗targanlar va ―Etika‖ deb ataganlar.Hozirgi kunda bu fanni ilmiy va zamonaviy talablar nuqtai 
nazaridan ―Axloqshunoslik‖ deb atashni maqsadra muvofiq deb o‗ylaymiz. Axloqshunoslik 
axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini 

---

135 
o‗pganadi. ―Axloq‖ so‗zi arabchadan-olingan bo‗lib, ―xulq‖ so‗zining ko‗plik shaklidir. ―Axloq‖ 
iborasi ikki xil ma‘noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot ob‘ektini anglatsa, 
muayyan tushuncha sifatida inson fe‘l-atvori va xatti-xarakatining eng qamrovli qismini 
bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatda olib, uni doira shaklida aks etgiradigan bo‗lsak, 
doiraning eng kichik qismini odob, undan kattapoq qismini hulq, eng qamrovli qismini axloq 
egallaydi. 
Odob
- inson xaqida yoqimli taassurot uyg‗otadigan, lekin jamoa, jamiyar va insoniyat 
hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo‗lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli 
hatti-harakatlarni o‗z ichiga oladi. 
Xulq
- oila, jamoa, mahalla - miqyosida ahamiyatli bo‗lgan, ammo jamiyat va insoniyat 
hayotira sezilarli ta‘sir ko‗rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning majmui. 
Axloq 
esa - jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo‗la oladigan ijobiy xatti-
harakatlar yig‗idisidir.
Bu fikrlarimizni misollar misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik metroda 
yoshgina yigit, talaba hamma qatori o‗tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi, chiqib, 
unning ro‗parasida tik turib qoldi. Agar talaba darhol: ―O‗tiring, otaxon!‖ deb joy bo‗shatsa, u 
chiroyli a‘mol qilgan bo‗ladi, chetdan qarab turganlar unra ich-ichidan minnatdorchilik bildirib, 
―Baraka topgur, odobli yigitcha ekan‖, deb qo‗yadi. Aksincha, talaba yo teckari qarab olsa, yoki 
o‗zini mudraganga solib, qariyaga joy bo‗shatmasa, g‗ashimiz keladi, ko‗nglimizdan: ―Buncha 
beodob, surbet ekan!‖ degan fikr, o‗tadi, xullas, u bizda yoqimsiz taaccurot uyg‗otadi. Lekin, 
ayni paytda, talabaning qariyaga joy bo‗shatgani eki bo‗shatmagani oqibatida vagondagi 
yo‗lovchilar hayotida biror-bir ijobiymi, salbiymi - muhim o‗zgarish po‗y bermaydi. 
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri 
imkon boricha qo‗ni-ko‗shnilarning barcha ma‘rakalarida xizmatda turadi, hech kimdan qo‗lidan 
kelgan yordamini ayamaydi, ochiq ko‗ngil, ochiq qo‗l, doimo uz bilimini oshirib borishga 
intiladi, tirishqoq oila a‘zolariga mehribon va h.q Unday odamni biz xushhulq inson deymiz va 
unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo‗lsa, u qo‗ni qo‗shnilar 
bilan qo‗pol muomala qilsa, to‗y-ma‘rakalarda janjal ko‗tarsa, sal gapga o‗dag‗aylab, musht 
o‗qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badxulq deymiz. Uning 
badxulqliligidan oilasi, ba‘zi shaxslar jabr ko‗radi, mahalladagilarning tinchi buziladi, lekin 
xatti-harakatlar 
jamiyat ijtimoiy hayotiga 
yoki insoniyat tarixiga biror ta‘sir 
o‗tkazmaydi.Axloqqa kelsa, masala jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik bir tuman yoxud viloyat 
prokurori o‗zi mas‘ul hududda qonun ustuvorlirini, adolat qapop topishini ko‗zlab ish yuritadi, 
lozim bo‗lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga 
erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o‗z kasbini e‘zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq 
posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi, u – umpni millat, vatan va inson manfaatira 
bag‗ishlagan yuksak axloq egasi; u, o‗zi yashayotgan, jamiyat uchun namuna bo‗laroq o‗sha 
jamiyatning yanada taraqqiy topishira xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha. Qonun 
himoyachisi bo‗la turib, o‗zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo‗lida oqni qora, qorani oq deb 
tursa, u axloqsizlik qilgan bo‗ladi: oddiy fuqaro nazdida boshqa kishi prokuror-amaldor emas, 
balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyg‗onadi. va tasavvurning muntazam 
kuchayib borishi esa, oxir-oqi6at o‗sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi. Albatta, har 
uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. CHunonchi, hozirgina misol 
keltirganimiz prokurorning axloqsizligi darajasi bilan yakka xukmronligi yo‗lida millionlab 
begunoh insonlarni o‗limga mahkum etgan Lenin, Stalin, Gitler, Pol Pot singari shaxslar orasida 
farq bor: agar prokurorning axloqsizliri bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar 
tuzum humdorlari xatti-harakatlari umum6ashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi. Bu o‗rinda 
shuni alohida ta‘kidlash joizki, axloqiy tar6iya natijasida odoblilik-xushxuqlilikka, xushxulqlilik 
- yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo‗lga qo‗yilmagan joyda muayyan shaxs, 
vaqti kelib, odobsizlikdan- badxulqlilikka, badxulqllidan - axloqsizlikka o‗tishi mumkin. 
SHunday qilib, axloqshunoslik mazkur uch axloqiy hodisani bir-biri bilan uzviylikda va 
nisbiylikda o‗rganadi.

---

136 
Amaliy axloqning dastlabki namunalari bundan uch yarim mign yil avval dunyodagi 
birinchi yozuv bo‗lmish mix xatda giltaxtalarga yozilgan maqol va matallardir. Somir (SHumer) 
alqovlarida (gimnlarida) deyarli barcha bosh ma‘budlar ezgulik, adolat, haqiqat va yaxshilik 
tarafdorlari bo‗lganlari uchun xam madx ztiladi. CHunonchi, yosh ma‘budi Utu axloqiy 
me‘yorlarning bajarilishini maxsus kuzatib turgan, ma‘buda Nanshe esa, ba‘zi matnlarda haqiqat 
adolat va shafqat xomiysi sifatida tasvirlanadi. Lekin, ayni paytda, ma‘budlar tomonidan. 
o‗rnatilran. ―Me‖ deb atalran qonunlar ro‗yxatidan olam harakatini tartibga solish, uninr 
to‗xtovsiz va uyg‗un bo‗lishini taminlash maqsadida yuqoridagi axloqiy fazilatlar bilan 
birralikda – ―yolg‗on‖, ‖nifoq‖, ―gina‖, ―kudupat‖, ―qo‗rquv‖ tushunchalari xam o‗rin olgan. 
SHuningdek somiriylarning maqol va matallari, xikmat-iboralari ham diqqatga sazovor, ularning 
ko‗pchiliri umuminsoniy hikmatlar darajasiga ko‗tarilgan va SHarqda bir oz boshqacharoq 
shaklda hozir qo‗llaniladi. Bundan tashqari, turli axloqiy muammolar esa ―Gilgamesh‖ eposi 
dostonlarida ko‗tarilgan.