Uslubiy majmua

Xulosa chiqarish – tafakkurning mantiqiy shakli 
Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo`ladi. Bu bilimlar abstrakt 
tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni 
hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi. 
Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma`lum qoidalar 
yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo`lgan tafakkur shakliga aytiladi. 
Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o`tishdan tashkil topadi. 
To`g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo`lishi, o`zaro mantiqan 
bog‘lanishi kerak. 
Masalan, «Arastu – mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki 
chin mulohazadan xulosa chiqarib bo`lmaydi. CHunki bu mulohazalar o`rtasida mantiqiy 
aloqadorlik yo`q. 
Xulosa asoslari va xulosa ham o`zaro mantiqan bog‘langan bo`lishi shart. 

---

129 
Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo`ladi. Bu 
qoidalar buzilsa, to`g‘ri xulosa chiqmaydi. Masalan, «Talaba A – a`lochi» degan mulohazadan 
«Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bo`lmaydi. 
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko`ra, aniqrog‘i, xulosa chiqarish 
qoidalarining qat`iyligiga ko`ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning harakat 
yo`nalishiga ko`ra bir qancha turlarga bo`linadi. 
Analogiya (grek. – moslik, o`xshashlik) bavosita xulosa chiqarishning bir turidir. 
deduktiv xulosa chiqarishda fikr umumiylikdan juz`iylikka qarab, induktsiyada juz`iylikdan 
umumiylikka qarab harakatlansa, analogiyada bir juz`iy holatdan boshqa juz`iy holatga qarab 
harakatlanadi. 
Analogiyada predmetlarning o`xshash xossalariga asoslanib xulosa chiqariladi. Tabiat va 
jamiyatda ob`ektiv turli-tumanlik bilan bir qatorda, ob`ektiv o`xshashlik ham mavjuddir. Ular 
inson ongida o`z ifodasini topadi. 
Ob`ektiv reallikning turli sohalariga oid qonun va qoidalar tuzilishi jihatidan o`xshash 
bo`lsa, ular aks ettirgan voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham ma`lum ma`noda o`xshash 
bo`ladi. 
Analogiya bo`yicha xulosa chiqarish ob`ektiv reallikning cheksiz ko`rinishlari hamda 
unda 
mavjud 
bo`lgan 
turli 
sistemalarning 
xossalari, 
munosabatlari, 
tarkiblaridagi 
o`xshashliklarga asoslanadi. Masalan, sayyoralar, davlatlar, ijtimoiy tuzumlar mohiyatida 
o`xshashlik bor. Bilishda muhim va nomuhim xossalar o`xshashligi asosida analogiya bo`yicha 
xulosa chiqariladi. 
Analogiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshqa predmetga (prototipga) axborot 
o`tkaziladi. Xulosa asoslari modelga, xulosa prototipga taalluqli bo`ladi. Masalan, qadimgi 
greklarning «Dedal va Ikar» afsonasida aytilishicha, ota va bola qullikdan ozod bo`lish uchun 
o`zlariga qanot yasashadi va uchib ketishadi. Bunda xulosa chiqarish quyidagi ko`rinishda 
bo`ladi: 
Qush tirik mavjudot, uning qanoti bor, u uchadi. 
Inson ham tirik mavjudot, uning qanoti yo`q, u uchmaydi. 
Insonning ham qanoti bo`lsa, u, ehtimol, uchadi. 
Analogiya bo`yicha xulosa chiqarish boshqa xulosa chiqarishlar kabi asoslardan, 
xulosadan va asoslar hamda xulosa o`rtasidagi mantiqiy aloqadan iboratdir. Uning xulosasi 
ehtimoliy shaklda bo`lib, keyingi tekshirishlarni talab qiladi. Aniq asoslardan ba`zan aniq, 
ba`zan ehtimoliy xulosa chiqadi. 
Analogiya o`zining ob`ektiv asosiga ega. Bular predmetlar, ularning xossalari o`rtasidagi 
aloqalar va munosabatlardir. 
Xususiyatlar va munosabatlar analogiyasi 
Modeldan prototipga o`tkazilayotgan axborotning tabiatiga ko`ra analogiyaning ikki turi 
farqlanadi: xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi. 
Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turdagi ikki predmetlar sinfi 
o`xshash belgilariga ko`ra o`zaro taqqoslanadi. O`xshash belgilarga asoslanib, birida mavjud 
bo`lgan belgining boshqasida ham bo`lishi mumkinligi haqida xulosa chiqariladi. Masalan, Er va 
Quyosh qator muhim xossalariga ko`ra o`xshashdir, ya`ni ular bir sayyoralar tizimiga kiruvchi 
osmon jismlaridir, ikkisi ham harakatda, kimyoviy tarkibi ham o`xshash. Ana shu 
o`xshashliklarga asoslanib olimlar Quyoshda topilgan yangi element – geliy Erda ham bo`lsa 
kerak, degan xulosaga kelganlar. Analogiya yo`li bilan chiqarilgan bu xulosaning chinligi ko`p 
o`tmay tasdiqlandi – Erda ham geliy elementi topildi. 
Bu misolda ikki predmetning o`xshashligiga asoslanib, birida mavjud bo`lgan belgining 
boshqasida ham borligi haqida xulosa chiqarildi. 
O`xshatilayotgan predmetlarni A va V harflari bilan, belgilarni a, v, s harflari bilan ifoda 
qilsak, xususiyatlar analogiyasini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
A predmet a, v, s, d belgilarga ega. 
V predmet a, v, s belgilarga ega. 

---

130 
Ehtimol, V predmet d belgiga egadir. 
Bu analogiya bo`yicha xulosa chiqarishning keng tarqalgan shaklidir. Unda bir predmet 
haqidagi bilim shunga o`xshash boshqa predmet haqidagi bilimdan xulosa shaklida keltirib 
chiqariladi. 
Munosabatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turdagi ikki predmetlar sinfi 
o`rtasidagi munosabatlarning o`xshashligiga asoslaniladi. 
Ikki turdagi (a R b) va (m R1 n) munosabatlarni taqqoslasak, a m ga, b n ga o`xshash 
emas, lekin ular o`rtasidagi R-R1 munosabatlarning o`xshashligi bizga xulosa chiqarish imkonini 
beradi. Masalan, I. Kepler planetalar harakatining qonunini ochganda, samoviy jismlarning 
o`zaro tortishish kuchini insonlar o`rtasidagi muhabbatga taqqoslaydi, shu asosda astronomiyaga 
tortishish kuchi tushunchasini kiritadi. 
Munosabatlar analogiyasida ikki predmetlar o`xshashligi haqida emas, ikki predmet 
o`rtasidagi munosabatni o`rganish asosida boshqa ikki predmet o`rtasidagi munosabat haqida 
xulosa chiqariladi. 
Analogiyani turlarga ajratganda xulosaning aniqlik darajasiga ham e`tibor beriladi. SHu 
jihatdan analogiyani qat`iy (aniq), qat`iy bo`lmagan, noaniq va xato analogiyaga ajratamiz. 
Qat`iy analogiyaning o`ziga xos xususiyati shundaki, ko`chirilayotgan va o`xshatilayotgan 
belgilar o`rtasidagi aloqa zaruriy bo`ladi. Aniq fanlarda, modellashtirishda fikr qat`iy analogiya 
shaklida yuritiladi. 
Qat`iy bo`lmagan analogiyada o`xshash bo`lgan va ko`chirilayotgan belgi o`rtasidagi 
zaruriy aloqa ehtimollik darajasiga ega bo`ladi. Ijtimoiy, tarixiy voqealarni o`rganishda va aniq, 
tabiiy fanlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganda fikr yuritish qat`iy bo`lmagan analogiya 
tarzida bo`ladi. Masalan, nemis olimi SHpenglerning ta`kidlashicha, jamiyat ham tirik 
organizmlar kabi to`rtta rivojlanish bosqichini bosib o`tadi. Bular: paydo bo`lish, rivojlanish, 
etuklik davri va emirilish davri. 
Agar yolg‘on hukmni 0 bilan, chin hukmni 1 bilan, xulosaning ehtimollik darajasini R (a) 
bilan belgilasak, qat`iy analogiyada R (a)=1; qat`iy bo`lmagan analogiyada 1>R (a)>0 bo`ladi. 
Analogiya bo`yicha chiqariladigan xulosaning aniqlik darajasini oshirish uchun, ya`ni 
xulosaning chin bo`lish ehtimolini oshirish uchun ma`lum shartlarga rioya qilish zarur. Bular 
quyidagilardan iborat: 
1. Taqqoslanayotgan predmetlarning imkoni boricha ko`proq o`xshash belgilari 
aniqlanishi lozim. SHunda xulosaning chinlik darajasi, chin xulosa chiqarish imkoni ortadi. 
2. Taqqoslanayotgan predmetlarning o`xshash belgilari predmetlar uchun muhim belgilar 
bo`lishi kerak. SHunda xulosa chin fikrga yaqinlashadi. 
3. Taqqoslanayotgan predmetlarning ko`chirilayotgan belgisi bilan boshqa belgilari 
zaruriy aloqada bo`lishi kerak. SHunda xulosaning ishonarli, aniq bo`lish shartlari bajarilgan 
bo`ladi. 
4. Taqqoslanayotgan predmetlarning ko`chirilayotgan belgisi bilan o`xshash belgilari bir 
turda bo`lishi kerak. 
5. Taqqoslanayotgan predmetlarning farq qiluvchi belgilarining miqdori kam bo`lishi va 
bu belgilar zaruriy, muhim bo`lmasligi shart. Agar predmetlar muhim, zaruriy belgilari bilan bir-
biridan farq qilsa, analogiyaning xulosasi xato bo`ladi. 
YUqoridagi qoidalarning buzilishi yolg‘on analogiyaga, ya`ni xulosaning xato bo`lishiga 
sabab bo`ladi. 
Analogiya modellashtirish metodining mantiqiy asosini tashkil etadi. 
Modellashtirishda (konkret yoki abstrakt) ob`ektlar modellarda, ya`ni shartli obrazlar, 
shakllar, ob`ektning kichraytirilgan nusxalarida tadqiq etiladi. 
Ma`lum sabablarga ko`ra tekshirilayotgan ob`ektni tabiiy sharoitlarda o`rganish qiyin 
bo`lganda yoki mumkin bo`lmaganda modellashtirishdan foydalaniladi. Bu o`z navbatida bilish 
jarayonini engillashtiradi. 
Modellarni uch turga bo`lish mumkin: 

---

131 
1. Tabiiy modellar – o`rganilayotgan ob`ekt bilan bir turda bo`ladi va undan faqat 
o`lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba`zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi. 
2. Matematik modellar – prototip (asl nusxa)dan jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin 
prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega bo`ladi. 
3. Mantiqiy matematik modellar – belgilardan iborat bo`lib, abstrakt model‘ hisoblanadi 
va tafakkur jarayonini o`rganishda qo`llaniladi. 
Modellarning bu turlaridan alohida-alohida va birgalikda foydalaniladi. 
So`nggi vaqtlarda modellashtirish ko`pincha komp‘yuter vositasida amalga oshirilmoqda. 
Masalan, yangi avtomobilning modeli komp‘yuterda yasalib, uning o`lchamlari, turli afzalliklari 
matematik modellashtirish vositasida aniqlanadi. 
Bilishning maqsadi qayd qilingan hodisalarning mohiyatini tushuntirishdan iborat. Buni 
hamma vaqt ham mavjud tasavvurlar, printsiplar yordamida amalga oshirib bo`lmaydi. Bilish 
jarayonida ma`lum bir ziddiyatlar, birinchi navbatda, mavjud bilimlarimizning erishgan darajasi 
bilan yangi bilish vazifalarini hal qilish zaruriyati o`rtasida ziddiyat kelib chiqadi, muammoli 
vaziyat paydo bo`ladi. Bunday ziddiyatlar, ayniqsa, kundalik hayotimizda murakkab vazifalarni 
hal qilishda, fanda esa tub burilishlar davrida yaqqol namoyon bo`ladi. Masalan, 
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida vujudga keladigan juda ko`p 
masalalar ularni echishga yangicha yondashishni taqozo etadi. Muammoli vaziyat, masalan, 
tabiatshunoslikda XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida radioaktivlik hodisasining qayd 
qilinishi, elektronning kashf etilishi, nurlanishning kvant xususiyatga egaligining asoslanishi va 
shu kabi kashfiyotlar natijasida vujudga kelgan. 
Uning mohiyatini tabiatshunoslikning, birinchi navbatda, fizikaning mavjud qonunlari va 
printsiplarining yangi qayd qilingan hodisalarni tushuntirish uchun etarli emasligida, deb bilmoq 
zarur. 
SHuni ham aytish kerakki, ilmiy bilishda muammoli vaziyatni fan taraqqiyotining ichki 
ehtiyojlari ham keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, hozirgi paytda fanda sinergetika g‘oyalari 
va metodlarini tushuntirish, matematikada aksiomatikaning imkoniyatlari va qo`llanish 
sohalarini aniqlash bilan bog‘liq bo`lgan vazifalarni hal qilish zaruriyati yangi vaziyatni yaratadi. 
Demak, muammoli vaziyat mavjud ilmiy tasavvurlar bilan qayd qilingan yangi faktlar 
o`rtasidagi ziddiyatning paydo bo`lishi yoki ana shu ilmiy tasavvurlarning o`zining etarli 
darajada tizimga solinmaganligi, yaxlit bir ta`limot sifatida asoslanmaganligi natijasidir. 
Mana shundan kelib chiqib, muammoli vaziyat bilish taraqqiyotining turli bosqichlari va 
bo`g‘inlarida olam hamda uni bilish haqidagi mavjud tasavvurlarni, bilish metodi va vositalarini 
o`zgartirishning ob`ektiv zaruriyatidan iborat, deyish mumkin.