Uslubiy majmua

Insonnning bioijtimoiy mohiyati.
Falsafiy antropologiya echadigan muhim muammolar 
orasida inson biologik va ijtimoiy mohiyatining o‗zaro nisbati to‗g‗risidagi masala alohida o‗rin 
egallaydi. Inson jonli tabiatning bir qismi, shuningdek biologik evolyusiya mahsuli ekanligi 
hozirgi zamon tabiatshunosligi fanida nafaqat olimlar va mutaxassislar, balki ma‘rifatli 
odamlarning keng doirasi uchun ham aniq-ravshan va deyarli shak-shubhasiz dalilga aylandi. 
Har bir inson o‗z biologik xususiyatlari: genetik kodi, vazni, bo‗yi, mijozi, terisi va sochining 
rangi, yashash muddati va shu kabilarga ko‗ra betakrordir. Biroq ayni vaqtda inson ijtimoiy 
mavjudot ekanligi, uning o‗ziga xosligi va betakrorligi odamzotning ijtimoiy tabiati, u kamol 
topgan, ta‘lim-tarbiya olgan, madaniy va axloqiy qadriyatlar va mo‗ljallarni o‗zlashtirgan 
ijtimoiy muhit bilan belgilanishi ham shak-shubhasizdir.
Ayni shu sababli inson individi nafaqat biologik, balki ijtimoiy mavjudot sifatida ham 
o‗ziga xos xususiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, insonning kamol topishi jamiyatda va 
faqat jamiyatda yuz beradi.
Insonni tushunishda dualizm va monizm.
Odamlar o‗rtasidagi biologik va ijtimoiy 
farqlarni va ularni betakrorligini tan olishdan inson tabiatining yaxlitligini tushunishga nisbatan 
ikki muhim yondashuv: dualistik va monistik yondashuvlar kelib chiqadi.
Qadim zamonlarda vujudga kelgan insonga nisbatan dualistik yondashuv shundan 
iboratki, odamzot, bir tomondan, moddiy organizmdan, boshqa tomondan esa – mustaqil 
mohiyat sanaladigan va bu organizmni boshqaradigan nomoddiy jondan tashkil topgan 
mavjudot sifatida qaraladi
. Bu yondashuv, masalan, boqiy g‗oyalar dunyosida yashaydigan 
o‗lmas jon inson tug‗ilayotgan paytda uning tanasiga xuddi zindonga tushgandek kirib 
o‗rnashadi, uning o‗limidan keyin esa vujudni tark etib, yana g‗oyalar dunyosiga qayta, deb 
hisoblagan Platon falsafasida ayniqsa bo‗rtib namoyon bo‗ladi. Jonlarning o‗lmasligi g‗oyasi 
SHarq falsafiy an‘anasiga ham xosdir.
Hozirgi olimlarning aksariyati qo„llab-quvvatlaydigan inson talqinining monistik 
konsepsiyasi inson ruhiyati, uning tuyg„ulari, fikrlari, emotsiyalari va kayfiyati inson 
organizmining tarkibiy qismi sanalgan bosh miya nerv hujayralari hayot faoliyatining 
mahsulidan o„zga narsa emas, degan tushunchadan kelib chiqadi
. Bu yondashuv 
tarafdorlarining fikriga ko‗ra, ruhiy hodisalar qandaydir nomoddiy asosga ega, deb hisoblash 
uchun etarli dalillar mavjud emas, shu sababli ruhiyat tabiatini tushuntirishda inson organizmida 
yuz beradigan moddiy jarayonlar chegarasidan chetga chiqishning hojati yo‗q.
SHunday qilib, tavsiflangan muammo inson o‗z tabiatiga ko‗ra faqat biologik 
mavjudotmi yoki faqat ijtimoiy mavjudotmi, degan masala bilan bog‗lanmaydi. U, hech 
shubhasiz, ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir.
Ammo bu ikki asosning o‗zaro nisbati qanday, ularning biri ikkinchisidan ustunroqmi va 
inson mohiyatini nima belgilaydi – bu endi qizg‗in bahs-munozaralar predmetidir. Mazkur 
masalalar hanuzgacha o‗zining uzil-kesil echimini topgani yo‗q, hozirda mavjud turli biologik, 
psixologik va falsafiy maktablar bu savollarga har xil javoblar beradi.
YUqorida zikr etilgan muammoning echimiga nisbatan mavjud yondashuvlar orasida 
insonning bioijtimoiy tabiatini tushunishga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar ifodasi 
sanalgan biologizatorlik va sotsiologizatorlik konsepsiyalari alohida o‗rin egallaydi. Bunda 
ularning har biri boshqasini butunlay rad etmaydi, ammo insonning muayyan bir (biologik yoki 
ijtimoiy) tabiatini ustunroq qo‗yadi yoki hatto mutlaqlashtiradi.