|
Falsafiy antropologiya fanining mohiyati
. Inson haqidagi bilimlarni birlashtirish
lozimligi xususida SHelerdan oldinroq ham so‗z yuritilgan edi. XIX asr o‗rtalariga kelib inson
o‗ta murakkab struktura ekanligi, uni faqat falsafa yoki boshqa biron-bir muayyan fan metodlari
bilan to‗la anglab etish mumkin emasligi, ya‘ni inson jamuljam holda aniq bilim predmeti bo‗la
olmasligi aniq-ravshan bo‗lib qoldi. SHuningdek, ayrim tabiiy fanlar, har biri o‗z sohasida, vaqt
o‗tishi bilan umumiyroq xulosalarga kelishni talab etuvchi salmoqli material to‗pladi.
Bunday umumlashtirishga ehtiyoj Darvinning evolyusion nazariyasi paydo bo‗lishi bilan
ayniqsa bo‗rtib ko‗rina boshladi. Bu nazariya insonga oid tabiiy-ilmiy tadqiqotlarga kuchli turtki
berdi, shuningdek materialistik falsafiy konsepsiyalar rivojlanishi uchun qo‗shimcha asos bo‗lib
xizmat qildi.
Mazkur yondashuv tarafdorlari inson ko‗p o‗lchovli va muttasil o‗zgaruvchi mavjudot
ekanligidan kelib chiqadi. Garchi uning muhim xususiyatlari ming yillar mobaynida o‗zgarishsiz
qolayotgan bo‗lsa-da, ular insonning mohiyatini to‗la namoyon etmaydi. Bu yondashuv
tarafdorlari inson o‗z oldiga yangi va yangi jumboqlar qo‗yayotgan, tashqi dunyoni, o‗zining
undagi o‗rnini aniqlashga harakat qilayotgan, atrof muhitni o‗rganish orqali uni o‗z ixtiyoriga
ko‗ra o‗zgartiradigan faol asos sifatida amal qiladigan mikrokosm hisoblanishiga ham e‘tiborni
qaratmoqdalar.
Boshqacha aytganda, inson bunyodkor va ayni vaqtda madaniyat mahsuli, o‗zini qolgan
jonli dunyodan farqlash imkonini beruvchi ma‘naviyat manbaidir.
Falsafiy antropologiya tarafdorlari insonning mazkur talqinidan kelib chiqib, bu fan izchil
ilmiy qarashlarni ilgari surishga da‘vogar bo‗la olmasligini va ayrim fanlar: psixologiya,
sotsiologiya, biologiya va boshqa ijtimoiy fanlarning turli yondashuvlari va xulosalarini
sintezlovchi inson haqidagi bilimlar tizimini yaratishga qaratilishi lozimligini qayd etmoqdalar.
Ularning fikricha, bu fan o‗z predmeti sifatida inson borlig‗ini belgilaydi, uning mohiyatini va
o‗ziga xos xususiyatlarini tahlil etib, shu tariqa insonning o‗zini ham, uni qurshagan dunyoni
ham falsafa nuqtai nazaridan anglab etishga harakat qiladi. «Antropologiya yoki aniqroq
aytganda – antropologik ong nafaqat ontologiya va kosmologiyaga, balki gnoseologiya va bilish
falsafasiga, har qanday falsafa va har qanday bilishga zamin yaratadi»
1
.
XX asrning 60-70-yillarida falsafiy antropologiya shunday bir g‗oyaviy harakatga
aylandiki, uning doirasida olimlar insonning hozirgi holatini nazariy jihatdan anglab etish va
talqin qilish, uning tabiatiga nisbatan yangicha yondashuvni ilgari surishga harakat qildilar. Bu
davrda yuz bergan fan-texnika taraqqiyoti va insonning o‗z ilmiy va amaliy faoliyati natijalari
uchun javobgarlik tuyg‗usining kuchayishi falsafiy antropologiyaning rivojlanishiga qo‗shimcha
turtki berdi. SHunday qilib, u endi inson haqidagi bilimlarning umumiyroq majmui – umumiy
antropologiyaning tarkibiy qismiga aylandi. Bu fan turli-tuman ta‘limotlar, konsepsiyalar va
yo‗nalishlarni o‗z ichiga oladiki, ularning orasida falsafiy yo‗nalishdan tashqari biologik,
teologik (diniy), sotsiologik, psixologik, madaniy (etnografik), strukturalistik, pedagogik va
boshqa yo‗nalishlarni qayd etish mumkin.
Ularning har biri, falsafiy yo‗nalishdan farqli o‗laroq, insonning muayyan bir tomonini
yoritadi. Masalan, biologik antropologiya anatomiya, fiziologiya, irq haqidagi ta‘limot va shu
kabilarga tayanib, insonning qolgan barcha tirik mavjudotlardan farqini uning jismoniy tuzilishi
nuqtai nazaridan aniqlaydi. Teologik antropologiya inson haqidagi tegishli tasavvurlarni uni
Xudo yaratgani nuqtai nazaridan shakllantiradi. Falsafiy antropologiya esa butunlay boshqa
103
vazifani hal qiladi – u vaziyatga yaxlit yondashadi va fanlararo xususiyatga ega bo‗lgan
xulosalar chiqaradi.
Falsafiy bilimning tarkibiy qismi sifatida falsafiy antropologiya ijtimoiy falsafa, axloq,
sotsiologiya va psixologiya bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ular bilan birgalikda inson haqidagi fanlar
majmuini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
