Ushbu multimediali elektron darslik mualliflari

2.3. KUZGI ARPA

Halq xo’jaligidagi ahamiyati. Kuzgi arpa keng miqyosda foydalaniladigan g’alla don ekinlaridan biridir. Uning doni oziq-ovqat, yem-xashak va sanoatning ayrim tarmoqlari uchun xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Arpa donini tarkibidagi oqsilda tengi yo’q aminokislotalarning barcha turlari, shu jumladan, juda kamyob hisoblangan lizin va triptofan mavjud. Arpa donidan yorma tayyorlanadi. Bu yorma insoniyatni eng muhim oziq-ovqatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Arpa doni tarkibida oqsil kam bo’lganligi sababli pivo pishirish sanoatining yagona xom ashyosi hisoblanadi. Kuzgi arpa yaxshi parvarish qilinsa hosildorlik jihatidan kuzgi bug’doydan qolishmaydi. Arpa unini 15-20 % miqdorda bug’doy uniga qo’shib non tayyorlash mumkin.

8-rasm. Arpa. 1,2-o’simlikni unib chiqish fazasi va donning to’lish davri; 3,4-ikki qatorli arpaning boshog’i va uning ko’ndalang kesimi; 5-boshoq o’qining bo’g’inidagi boshoqlari; 6-donlar, po’stli va yalang’och; 7,8,9,10-ko’p qatorli arpaning boshog’i, boshog’ining ko’ndalang kesimi, boshoq o’qi bo’g’inida boshoqchalarning joylanishi; 11-qiltiqlari o’zgargan boshoq (furali); 12-silliq va shishli qiltiqlar qismlari

Kuzgi arpaning qishga chidamliligi kuzgi bug’doy va kuzgi javdarnikidan past. Shuning uchun uning ekilish mintaqalari yem-xashak yetishtirishni ko’paytirishda katta ahamiyatga ega. Sug’oriladigan yerlarda kuzgi arpa beda uchun qoplama ekin sifatida ham ekiladi. Arpa juda qadimiy ekin. Arxeologik qazilmalar arpa dastlabki neolit davridan boshlab ekilib kelinganligidan dalolat beradi.

Uning asosiy ekin maydonlari Markaziy Osiyo, Kavkazorti, Ukraina, Rumniyaning va Qozog’istonning janubida, Yevropa mamlakatlarida joylashgan. O’zbekistonda ko’p yillar kuzgi va bahorgi arpa ekin maydonlari deyarli teng bo’lgan, xozirda sug’oriladigan yerlarda asosan kuzgi arpa keng tarqalgan, bahorgi arpa ko’pincha qoplama ekin sifatida beda bilan ekiladi. Kuzgi arpa bahorgi arpaga nisbatan ikki baravar serhosil, ammo qishga chidamliligi pastligi bahorgi arpa o’rniga ham kuzgi arpa ekish imkoniyatini cheklaydi.
Kuzgi arpa kuzgi bug’doy, javdar, tritikalega nisbatan erta, O’zbekiston sharoitida jazirama issiqlar, garmsel boshlanguncha yetiladi. Shuning uchun tuproq va havo qurg’oqchiligidan kam zararlanadi. Kuzgi, qishki, bahordagi namliklardan yaxshi foydalanadi. Arpa doni chorva xayvonlari uchun yuqori to’yimlilikka ega bo’lgan yem hisoblanadi Uning 100 kg 128 ozuqa birligi bo’ladi. Arpa somonining oziqaviy qimmati yuqori, 100 kg somonida 33 oziqa birligi mavjud.
Biologik xususiyatlari. Kuzgi arpa urug’lari 1-20S haroratda una boshlaydi. Urug’larning unib chiqishi uchun maqbul harorat 15-200S. Tuplanish fazasida -120S sovuqqa bardosh beradi. Qor qoplami bo’lmaganda, o’simliklar tuplana olishga ulgurmaganda -7-80S sovuq ham kuzgi arpa uchun xavfli. O’zbekistonda biologik kuzgi, bahorgi hamda duvarak navlar kuzda ekiladi. Ammo qishga chidamlisi biologik kuzgi navlar, keyin duvarak navlar hisoblanadi. Bahorgi arpa navlarning qishga chidamliligi past. Sug’oriladigan yerlarda qish tushguncha yaxshi tuplanib ildiz otgan o’simliklar O’zbekiston sharoitida yaxshi qishlab chiqadi.
Namlikka talabi. Arpa qurg’oqchilikka chidamli ekin. Suvni eng ko’p miqdorda naychalash fazasidan boshoqlash fazasigacha talab qiladi. Kuzgi arpa shu davrda suv yetishmasa hosildorlik keskin kamayib ketadi. Kuzgi arpa, kuzgi bug’doyga nisbatan qurg’oqchilikka, issiliqka chidamli. Kuzgi arpa sug’orishga talabchan. Sug’orishga talabchan, o’suv davrida tuproqda cheklangan dala nam sig’imi (ChDNS) 70 % dan kam bo’lmaganda yuqori hosil beradi.
Yorug’likka talabi. Kuzgi arpa uzun kun o’simligi. Qisqa yorug’lik kunida uning boshoq tortishi kechikib, kech yetiladi. Yarovizasiya davri 0-20S, 40-45 kun. Kuzgi arpa kuzgi bug’doyga nisbatan O’zbekiston sharoitida 10-15 kun erta yetiladi. O’zbekiston sharoitida kuzgi arpa may oyining birinchi yarmidan (Surxondaryoda) boshlab iyun oyining birinchi o’n kunligiga qadar pishib yetiladi. Bu xususiyati sug’oriladigan yerlarda ikki marta hosil yetishtirishga imkon beradi.
Tuproqqa talabi. Kuzgi arpa kuzgi bug’doyga nisbatan tuproq sho’riga ancha chidamli. Uni sizot suvlari yuza joylashgan tuproqlarda ham ekish mumkin. Kuzgi arpa unumdor, g’ovak, strukturali tuproqlarda yuqori hosil beradi. Mexanik tarkibi og’ir, loy, botqoqlashgan, juda sho’rlangan yerlar kuzgi arpa uchun yaroqsiz. Tuproq muhiti rN 6-7 bo’lishi arpa uchun maqbul.
Oziqa moddalarga talabi. Donli ekinlar ichida arpa ekini oziq moddalarini erta, naychalash davridan boshlab talab qiladi. Bu davrda arpa 2/3 kaliy va 46 % fosfor, gullash davrida esa 85 % oziq modda talab qiladi. O’rtacha 1 s don uchun azot 1-1,5 kg, fosfor 0,6-1 kg, kaliy 0,4 kg sarf bo’ladi. Arpa azotli o’g’itlarga juda talabchan bo’ladi. Azotli o’g’it belgilangan me’yorda berilganda hosildorlikni oshishiga va oqsilni 0,3-0,6 % ga ortishiga olib keladi. Bu esa pivo pishirishda ishlatiladigan arpalar uchun juda muhim. Pivo pishirish sanoatida ishlatiladigan arpaning sifatini oshirishda fosforli va kaliyli o’g’itlarning ahamiyati katta.
Navlar. Kuzgi arpani quyidagi navlari ekish uchun Davlat reyestriga kiritilgan: Ayqor, Bolg’ali, Gulnoz, Qarshilskiy, Qizilkurgon, Lalmikor, Mavlona, Nutans 799, Savruk, Temur, Unumli arpa, Xonakox, Feruz.
O’zbekistonda rayonlashtirilgan arpa navlarining tavsifi
Arpa navlari muayyan bir tur xiliga kirishidan kat’i neazar, ba’zi boshqa belgilari ham tavsiflanadi, quyidagilarni shu belgilar jumlasiga kiritish mumkin:
1. Boshog’ining uzunligi: uzun boshoqlar-uzunligi 9-12 sm; o’rtacha boshoq uzunligi 7-9 sm; kalta boshoqlar-uzunligi 5-6 sm.
2. Kiltig’ining uzunligi (boshog’ining uzunligiga nisbatan olinadi): uzun qiltiqlar-boshog’i uzunligidan 1,5 baravar va undan ortiq keladi; o’rtacha qiltiqlari-boshog’idan bir oz uzun; kalta qiltiqlar-boshog’i bilan baravar yoki undan bir oz kalta bo’ladi.
3. Gul qobiqlarining qiltiqka aylanish darajasi (keskin, asta-sekin va serbar bo’lishi mumkin). Gulining qobiqlarining qiltiq asosining aylanishda-qiltiq asosiga tomon asta-sekin kengayib boradi: serbarda qiltiqning asosi keng bo’ladi.
Arpaning rayonlashtirilgan ko’p navlari ham kuzgi, ham bahorgi bo’ladi, boshqacha aytganda, bularni kuzda ham, bahorda ham ekish mumkin. Biologik jihatdan kuzgi navlari kamrok uchraydi.
O’zbekistonda arpani quyidagi navlari rayonlashtirilgan
Ayqor, Bolgali, Gulnoz, Qarshinskiy, Qizilqurg’on, Lalmikor, Mavlono, Nutans 799, Savruk, Temur, Unumli-arpa, Xonaqox, Feruz.
Rayonlashtirilgan arpa navlarining asosiy xo’jalik va biologik tavsifi.
Ayqor. O’zbekiston donchilik ilmiy tekshirish instituti («Don» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi) da Tazim x K 25450 (M 671/19 BXR) navlarini chatishtirib yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Aripov Yu.A, Mamatqulov T, Pitonya V.N, Jumabayev P.P, Amanov A.A.
1992 yildan Respublikaning sug’oriladigan yerlarida kuzgi ekish muddatida, Davlat reyestriga kiritilgan.
Duvarak (biologik kuzgi). Pallidum tur xiliga mansub. Boshog’i olti qatorli, to’g’ri burchakli, o’rtacha uzunlikda va zichlikda. Boshoq qipig’i kuchsiz rivojlangan. Gul qipig’ining qiltig’iga aylanishi sekin asta. Qiltig’i o’rtacha uzunlikda, boshoqqa jipslangan, o’rtacha kattalikda.
Doni o’rtacha kattalikda, cho’zinchoq-rombsimon, binafsha rangli, tuki qisqa to’lqinli.
O’rta ertapishar, vegetasiya davri 190-220 kun. Yotib qolish va to’kilishga bardoshliligi o’rtacha 3,7-4,7 ball.
O’rtacha hosildorlik 1996-2000 sinov yillarida gektaridan 42,0-50,8 sentner. 1000 ta donining vazni 41,0-44,9 g gacha.
Qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlari bilan kuchsizdan o’rtacha darajagacha zararlanadi, o’rtacha 10,7 %.
Bolg’ali. O’zbekiston donchilik ilmiy tekshirish instituti («Don» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi)ning seleksion navi. Gallyaaralskiy (K21) x Krasnodarskiy 100/1 (K-24713) navlarini chatishtirib olingan duragaydan yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Mamatqulov T, Aripov Yu.A, Jumaboyev P.A, Lukyanova M.V, Amanov A.A, Sheremet A.M.
1996 yildan Respublikaning sug’oriladigan yerlarida kuzgi ekish muddatida Davlat reyestriga kiritilgan.
Duvarak (biologik kuzgi). Nutans tur xiliga mansub. Boshog’i ikki qatorli, och sariq, o’rtacha uzunlikda. Boshoq qipig’i tor va kuchsiz rivojlangan. Qiltig’i sariq o’rtacha uzunlikda va dag’allikla. Doni o’rtacha kattalikda, dumaloq-elliptik shaklda, och sariq. 1000 ta donining vazni 40,0-42,8 g.
O’rtapishar, vegetasiya davri 190-194 kun. O’rtacha hosildorlik (1996-2000) sinov yillarida Respublika nav sinash shahobchalarida gektaridan 36,0-46,3 sentnerni tashkil etadi.
Nav yotib qolish, to’kilishga bardoshli, Qishga chidamliligi 5,0 ball ga teng. Navning ozuqaboplik xususiyati yaxshi, oqsil miqdori 9,8-10,8 %.
Qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlari bilan kuchsiz darajada 10,0-15,0 % gacha zararlanadi.
Gulnoz. O’zbekiston donchilik ilmiy tekshirish instituti («Don» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi) ning seleksion navi.
K-22734 x K-21475 navlarini chatishtirib, olingan duragaydan yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Muhamedov J.M, Rasulov R.R, Mirzayev X.
1997 yildan Andijon, Jizzax, Samarqand, Sirdaryo, Qashqadaryo, Toshkent va Farg’ona viloyatlarining sug’oriladigan yerlarida pivo ishlab chiqarish maqsadida Davlat reyestriga kiritilgan.
Duvarak (biologik bahorgi). Nutans tur xiliga mansub.
Boshog’i ikki qatorli, och sariq, to’g’nog’ichsimon, o’rtacha uzunlikda. To’la pishish davrida boshog’i egiladi. Boshoq qipig’i tor va unchalik rivojlanmagan. Qipig’i sariq, kam tarqoq, tishsimon, o’rtacha uzunlikda va dag’allikda. Doni o’rtacha kattalikda, tuxumsimon, sariq. 1000 ta donining vazni 43,0-45,0 g.
O’rtapishar, vegetasiya davri 185-192 kun. Samarqand Davlat nav sinash stansiyasida (1996-2000) sinov yillari o’rtacha don hosildorligi gektaridan 44,0 sentnerni tashkil etdi.
Nav yotib qolish va to’kilishga bardoshliligi 5,0 ball, qishga chidamliligi o’rtacha. Navning ozuqaboplik xususiyati yaxshi: oqsil miqdori 10,0-11,5 %, ekstraktligi 74,0-78,0 %.
Sinov yillarida qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlari bilan kuchsiz darajada 10,0-15,0 % gacha zararlanadi.
Qarshinskiy. O’zbekiston donchilik ilmiy tekshirish instituti Qarshi tayanch nuqtasining seleksion navi. Nav Samarqand viloyati Kattaqo’rg’on tumani mahalliy arpasidan, yakkalab tanlash yo’li bilan yaratilgan.
Mualliflar: Kostenko I.S, Raximov F.Sh.
1994 yildan Qashqadaryo viloyatining sug’oriladigan lalmikor yerlarida kuzgi ekish muddatida Davlat reyestriga kiritilgan.
Biologik kuzgi. Pallidum tur xiliga mansub. Boshog’i olti qatorli, zich emas, sariq rangda. Qiltiq tishsimon. Doni yirik. 1000 ta donining vazni 50,4 g.
Nav tezpishar, vegetasiya davri 143 kun. O’rtacha don hosildorligi Qamashi nav sinash shahobchasida gektaridan (1995-1999) sinov yillarida 22,3 sentnerni tashkil etdi.
Nav qishga chidamli, to’kilishga bardoshliligi 5,0 ballga teng. Nav yotib qolishga moyil, ayniqsa sug’orilganda.
Qishloq xo’jalik kasalliklari va xashoratlari bilan kuchsiz darajada zararlanadi. Navning ozuqaboplik xususiyati yaxshi.
Almashlab ekishdagi o’rni. Sug’oriladigan yerlarda arpa uchun eng yaxshi o’tmishdoshlar qator oralari ishlanadigan ekinlar va dukkakli o’tlardan bo’shagan yerlardir.
O’g’itlash. Kuzgi arpa mineral o’g’itlarga talabchan. Ayniqsa sug’oriladigan yerlarda o’g’itlashning samaradorligi yuqori bo’ladi. Kuzda organik va mineral o’g’itlar yerga solinib shudgor qilinadi. Sug’oriladigan yerlarning har gektarida 20 tonna go’ng, 180-200 kg ta’sir etuvchi modda hisobida azotli, 100 kg fosforli va 80-100 kg kaliyli o’g’itlar berilishi kerak. Organik o’g’itlar, fosforli va kaliyli o’g’itlar hamda azotli o’g’itning 35 kg kuzda yerni xaydashdan oldin tuproqqa solinadi. Sug’oriladigan yerlarda arpani o’suv davrida ya’ni tuplanish va nay o’rash davrida ikki marotaba azotli o’g’it bilan oziqlantirish katta ijobiy natija beradi. Pivo sanoati uchun yetishtiriladigan arpa maydonlarida kechki muddatda oziqlantirish tavsiya qilinmaydi. Arpa kech muddatlarda oziqlantirilsa dondagi oqsilning miqdori ortadi va don pivo sanoati uchun yaroqsiz holga keladi.
Yerni ekishga tayyorlash. Sug’oriladigan yerlarda kuzda kuzgi arpa ekiladigan maydonlar chimqirqarli pluglar bilan 25-27 sm, lalmikorlikda 20-22 sm chuqurlikda xaydaladi va bir yula boronalash o’tkaziladi. Xaydash chuqurligi o’tmishdosh ekin va o’tmishdosh ekinni oldingi xaydash chuqurligi hisobga olinib o’tkaziladi.
Ekish. Ekish uchun yirik, nav sifati yuqori va hosildorligi yuqori bo’lgan sara urug’lar ishlatilishi kerak. Bu arpani bir tekis va qiyg’os unib chiqishini va yaxshi maysa hosil qilishini ta’minlaydi. Arpa har bir mintaqaning tabiiy iqlim sharoiti uchun eng maqbul muddatlarida ekilishi kerak. Sug’oriladigan yerlarda biologik kuzgi arpa navlarini sentyabrning oxiri oktyabrning boshida yarim kuzgi tipdagi navlarni oktyabrni ikkinchi va uchinchi o’n kunligida ekish eng maqbul muddat hisoblanadi. Agar yarim kuzgi duvarak tipdagi arpa navlari juda ham erta ekilsa, sovuq tushgo’nga kadar poya chiqarib qishga chidamsiz bo’lib qoladi va sovuqdan zararlanadi. Arpaning barcha turdagi navlari juda kech ekilsa sovuq tushib kolishi oqibatida siyrak bo’lib, xatto mutlaqo ko’karib chiqmaslik hollari sodir bo’lishi mumkin. Urug’lar 1 va 2 sinf talablariga javob berishi hamda fungisidlar bilan ishlanishi talab qilinadi.
Ekish usuli. Tor qatorlab (7-8 sm), qatorlab (13-15 sm), qatorlarni kesishtirib ekish. Ochiq maydonlarda qatorlarni kesishtirib ekish usuli yaxshi natija beradi. Ekish chuqurligi 4-6 sm.
Ekish me’yori. Arpaning ekish me’yori ekiladigan mintaqaning tabiiy iqlim sharoitiga, navning biologik xususiyatiga, urug’ning yirikligiga, urug’likning ekishga yaroqliligiga qarab belgilanadi. Sug’oriladigan yerlarda ekish me’yori o’rtacha gektariga 4-4,5 mln dona unuvchan urug’ bo’lishi maqsadga muvofiq. Ekish eng maqbul muddatdan kechiksa, ekish me’yori 10-15 % oshiriladi. Lalmikorlikda kuzgi arpa gektariga 2-2.5 mln dona unuvchan urug’ hisobida ekiladi.
Ekinni parvarish qilish. Sug’oriladigan yerlarda arpa ekilishi bilan egatlar orqali sug’oriladi. Bunda sug’orish me’yori gektariga 800m3 bo’ladi. Rivojlanishning keyingi davrlarida o’simlikning talabiga qadar sug’oriladi. Arpani o’suv davrida begona o’tlarga qarshi kurashiladi.
Hosilni yig’ishtirish. Arpa hosili asosan kombaynlar yordamida o’riladi. Hosilni o’rish birinchi navbatida urug’ uchun ekilgan va aprobasiya o’tkazilgan dalalardan boshlanadi, so’ng tovar g’alla uchun ekilgan maydonlar hosili o’rib yanchib olinadi. Hosil o’rishni arpaning mum pishishi oxiri va to’la pishish boshlanishi bilan qisqa muddatda o’tkazish lozim. Aks holda, hosilning bir qismi to’kilib, nobud bo’ladi va urug’likning sifati pasayadi, bu hol issiq va quruq iqlimga mansub O’zbekiston sharoitida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo’lishi mumkin.
O’rish ishlarini ikki usulda bajarish mumkin: to’la pishish bilan kombaynda o’rish yoki urug’lik maydonlarda mum pishish davrida maxsus jatkalar bilan o’rib, quriganidan so’ng kombaynda yanchib olish maqsadga muvofiq.
Hosilni o’rish yoki yanchishda apparatning teshiklari oralig’ini tovar-g’allani (arpani) o’rib-yanchishga qaraganda biroz kattaroq qo’yish lozim, aks holda urug’lik don ko’plab maydalanishi yoki zararlanish oqibatida kondisiyali sara urug’lik arpa donining chiqish miqdori juda ham kamayib ketish hollari sodir bo’ladi. Pivobop arpa navlari hosilni o’rishni ham urug’lik maydonlaridagi kabi o’tkazish maqsadga muvofiqdir.