Ushbu multimediali elektron darslik mualliflari

Dukkakli don ekinlarini mevasiga qarab aniqlash. Dukkakli don ekinlarining mevasi botanika tilida dukkak deb ataladi. Unda kalta urug’bandi urug’lar bo’ladi. Dukkaklarning shakli, yirik-maydaligi, rangi har xil bo’lib, turli miqdorda urug’ tugadi (22-rasm).

22-rasm. Turli dukkakli don ekinlarining dukkaklari
1-ko'k no'xat. 2-yasmiq.3-nut. 4-loviya. 5-vika. 6-xashaki dukkaklilar. 7-soya. 8-lyupin. 9-burchoq.
Ko’pchilik dukkakli don ekinlari yetilganidan keyin dukkaklari uzunasiga chatnab, ikki tabaqaga ajraladi. Jaydari no’xat, yasmiq dukkaklari yetilganda chatnamaydi.
Biologiyasi. Dukkali don ekinlarida maysalanish, shoxlanish, shonalash, gullash, dukkak shakllanishi, pishish davri kuzatiladi. Issiqlikka bo’lgan talabi har xil bo’ladi. Buni kuyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.
16-jadval

Dukkakli don ekinlarining issiqlikkabo’lgan talabi (00)

Ekinlar	Maysalash	Vegetativ organlarining shakllanishi	Gullash	Meva hosil qilish
Ko’k no’xat, burchoq, yasmiq	4-5/6-12	4-5/12-16	10-15/16-21	12-10/23-16
Xashaki no’xat	5-6/9-12	5-6/12-18	8-12/16-21	15-10/24-16
Dukkaklilar: soya, loviya	10-13/15-18	10-13/15-26	15-18/18-25	15-10/23-18

Dukkakli don ekinlari namsevar, qisqa muddatda suv tanqisligi yuz bersa, bo’g’imaklar va mevalar nobud bo’ladi. Erkin azotni o’zlashtirish jarayoni susaysa, hosil kamayadi. O’suv davrida tuproq namligi DNS nisbatan 60-100 % bo’lishi o’simlikning yaxshi rivojlanishini ta’minlaydi. Dukkakli don ekinlarining urug’i unib chiqishda o’z vazniga nisbatan 100-140 % suv sarflaydi.
Yorug’likka bo’lgan talabi bo’yicha dukkakli don ekinlari uch guruhga bo’linadi:

1. 
   Uzun kunli ekinlar-ko’k no’xat, yasmiq, burchoq, lyupin, xashaki dukkaklar;
   
2. 
   Qisqa kunli ekinlar-soya, loviya turlari;
   
3. 
   Neytral ekinlar-no’xat, loviya turlari;
   

Ammo dukkakli don ekinlarining har birida yorug’likka nisbatan neytral navlari mavjud. Dukkakli don ekinlarining hosili tarkibida ozuqa elementlari ko’p miqdorda bo’lganligi tufayli bu ekinlar ozuqa moddalariga talabchan bo’ladi. Bu xususiyatni hosil shakillanishiga sarflangan va hosil bilan tuproqdan olib chiqib ketilgan oziqa moddalarining miqdori bilan baholanadi. Dukakli don ekinlarda ozuqa moddalarning eng ko’p to’plangan vaqti-don to’la to’lishganida kuzatiladi. Bu davrda barglarning sarg’ayishi boshlanadi.
Dukkakli don ekinlari uchun unumdor, toza, tuproq muhim. biroz nordon yoki neytral bo’lganligi ma’qul. Tuproq muhitida havo azotini o’zlashtirishga ta’sir qiladi.