Ушбу маърузалар матни таълим сощаси «Кимёвий технология ва биотехнология» йыналишларида бакалаврлар тайёрлаш учун «Органик, но

Галогенларни аддитив бириктириш

Олефин, ацетилен ва ароматик бирикмаларга галогенларнинг бириктирилиши катта аҳамиятга эга.

CH₂  CH₂  Cl₂  CH₂Cl–CH₂Cl, CHCH  2Cl₂  CHCl₂–CHCl₂,

C₆H₆  3Cl₂  C₆H₆Cl₆

Хлоргидринлаш эса қуйидагича боради:

CH₂CH₂  HCl  CH₃–CH₂Cl, CHCH  HCl  CH₂CHCl,

CH₂қCH₂  Cl₂  H₂O  CH₂Cl–CH₂OH  HCl

Хлорли ҳосилаларни парчалаш

Муҳим аҳамиятли жараёнлардан бири. Нисбатан енгил борувчи парчаланиш жараёнлари қуйидагилардир:

CH₂Cl–CH₂Cl  CH₂CHCl  HCl - дегидрохлорланиш

CCl₃–CCl₃  CCl₂CCl₂  Cl₂ - дехлорланиш
CCl₃–CCl₃  Cl₂  2CCl₄ - хлоролиз
CCl₃–CCl₂–CCl₃  CCl₄  CCl₂CCl₂ - хлоринолиз ёки пиролиз

Галогенланиш термодинамикаси

Галогенланиш энергетик тавсифи бўйича ўзига хос хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. Қуйида фтор, хлор бром ва йодларнинг идеал газ ҳолати учун иссиқлик эффектлари келтирилган.

R X2 –HX CH3 —— RCH2X	–H298 кЖмоль	X2 CH2CH2 — XCH2–CH2X	–H298 кЖмоль
XF XCl XBr XJ	460 105 34 -50	XF XCl XBr XJ	540 184 92 17

Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, иссиқлик эффекти фтордан йодга томон камайиб боради. F₂>Cl₂>Br₂>J₂. Демак фторлашда жуда юқори иссиқлик ажралиб, у хатто С–С ва С–Н боғларини узиб органик моддани парчалаб юбориши мумкин. Шунинг учун фторлашга алоҳида аҳамият берилади. Йодлашда эса хатто тескари иссиқлик эффекти кузитилади. Шунинг учун йодлашда бошқа усуллардан фойдаланилади.

Водород галогенид иштирокида галогенланишнинг идеал газ ҳолати учун иссиқлик эффекти қуйидагича:

Реакция	–H298 Кжмоль	Реакция	–H298 кЖмоль
C2H4HF  C2H5F C2H4HCl  C2H5Cl C2H4HBr  C2H5Br	42 71 78	C2H4  HJ  C2H5J +HCl -H2O C2H5OH —— C2H5Cl	78 21

Бу реакциялар экзотормик, лекин эркин галогенларга нисбатан кам энергия ажратиб чиқаради.

Галогенловчи агентлар

Эркин галогенлар ва водород галогенидлар галогенловчи агент сифатида аҳамиятли. Уларнинг оддий босимда қайнаш ҳароратлари қуйида келтирилган (С да).

F₂ –188,0 HF 19,4

Cl₂ –34,6 HCl –83,7
Br₂ 58,8 HBr –67,0

Буларнинг барчаси органик эритувчиларда яхши эрийди. Эрувчанлик даражаси Br₂>Cl₂>F₂ ва HBr>HCl>HF тартибда ўзгариб боради. Уларнинг бундай хоссаси суюқ фазада галогенлаш учун аҳамияти катта. Улар ўткир ҳидли ва захарли.

Хлор, NaCl ни электролиз қилиш йўли билан олинади. Бунда водород ва ишқор ҳам ажралиб чиқади.

Cl^­– 0,5Cl₂ H^ 0,5H₂ Na^  HO^–  NaOH

Олинган Cl₂ 92% тозалигида бўлиб, сўнг уни суюқлантириш йўли билан 100% га етказилади. Водород хлоридни водород ва хлордан юқори ҳароратда синтез қилиш йўли билан олинади.

H₂  Cl₂  2HCl

Фтор KHF₂ калий гидрофторидни электролиз қилиш йўли билан, HF ни эса CaF₂ га H₂SO₄ таъсир эттириш йўли билан олинади.

F^– 0,5F₂ H^ 0,5H₂

CaF₂  H₂SO₄  CaSO₄  2HF

Галогенловчи агентлар жуда агрессив бўлиб, уларнинг коррозияловчи хусусиятлари ҳаво зарралари ва намда жуда кучайиб кетади. Шунинг учун уларни қуруқ бўлишини ва реакцияларни мис, никель, қўрғошиндан тайёрланган ёки эмалланган идишларда олиб бориш лозим.

Галогенланиш жараёнида ҳавфсизлик техникаси

Галогенловчи агентлар, ҳосил қилинадиган маҳсулотларнинг захарлилиги ва портлаш ҳавфи туфайли ҳавфсизлик техникасига алоҳида эътибор бериш талаб этилади.
Галогенловчи агентлар ва улардан олинадиган маҳсулотлар марказий нерв системасига, кўз ва нафас йўлларига кучли таъсир этади ва наркотиклик хусусияти ҳам бор. Шунинг учун уларни герметик беркилувчи идишларда сақлаш, хоналарни доимий вентиляцияда шамоллатиш лозим. Шунингдек, ишчи ўринлари противогаз ва биринчи медицина ёрдами учун зарурий предметлар билан жиҳозланиши керак.
Иккинчидан, эркин галогенлар ҳаво, кислород, углеводородлар ва углерод оксиди билан кучли портловчи аралашмалар ҳосил қилинади. Шунинг учун портлаш ҳавфини олдини олувчи чора-тадбирлар қўллаш лозим.